mardi 29 janvier 2019

Lou journalet dóu Pont de Garanço N°74: L’ivèr pico à la porto  Nouvèmbre 2018


Sian en plènis oulivado


Sian en plènis oulivado ! Li proumièri carreto cargado de si caisso d’òulivo se presenton au moulin. Dous mes de tèms, de vuech ouro à dès e vuech ouro, sènso relàmbi, la court vai vèire veni forço gènt que me van pourgi sa carguesoun requisto.
Quant fau d’óulivo pèr faire un litre d’òli ? Aurai-ti l’òli de mis óulivo ? Quouro lou poudrai veni querre ? Mis óulivo soun toumbado ; de-que ié fau-ti faire ? De-que vòu dire « Li dous tihòu » ?
Vaqui li questioun que lou moulinié ié fau infatigablamen respoundre, amé paciènci e bono umour.
Triste es moun cor à n’aquel moument : vèirai pas veni aquesto annado moun coulego d’enfanço « Neno » que nous quitè subitamen aquest estiéu. N’en siéu encaro tout destimbourla.
La vido dóu moulinié au travai se debano ansin dins la bono umour amé forço discussioun. Acò me rapele quouro jouine lou dijòu anave vèire Vernet, lou manescau dóu vilage ; èro lou liò de rescontre de tóuti li païsan dóu rode que ié venien faire enchapla si rèio e ferra si chivau; èro alor un plesi de lis escouta charra en prouvençau. Soulo l’óudour es pas la memo ; siéu pas regretous di fumado de bato cremado quouro lou manescau presentavo soun ferre caud sus la bato dóu chivau. Me souvene que lou proumié cop deguère sourti de l’ataié.
Au contro, dins lou moulin, li gènt coungouston la bono óudour de l’òli nouvèu e deve esplica chasque jour li diferèntis estapo pèr l’óuteni. Lou fai toujour amé plesi car aquesto óucupacioun es pèr iéu uno passioun e l’escasènço de rescountra de coulego d’enfanço qu’aviéu perdu de visto.


                                                      Michèu

Mai pèr-que aprene la Lengo Nostro ?

S’ausis encaro de-fès : « Mai perqué aprene lou prouvençau ? Me permetrès dounc de demanda : « Mai perqué s’aprendrié-ti pas lou prouvençau ? »
Lou prouvençau es uno lengo que soun estùdi es autant benefico que la de tout autre idiomo. Coume touto lengo, permès d’intra dins uno civilisacioun, mai, amé la Lengo Nostro, dintras dins la civilisacioun dóu païs que ié vivès.
Se sias na aqui, vèirès s’esclargi pèr vous bèn de cantoun d’oumbro de voste coumpourtamen car vous vaqui à la toco amé vòsti rèire que vous gaubejèron.
Coume que siegue, natiéu vo nouvèu vengu, la lengo vous permetra de coumprene lou païs, vous evitara de regretous faus pas. Se dira plus de vous : «  Noun pòu coumprene… ».
À nosto epoco de moundialisacioun que risco fort d’èstre la de l’unifourmisacioun, aurès quaucarèn à dire, un poun de visto persounau qu’esclarira li proubleme alor que li que dispausaran que d’uno souleto lengo, belaran à l’unissoun dóu troupèu de Panurge que n’en couneissès la tristo fin. À lengo unico, pensado unico.
La lengo vernaculàri nous agrego dins la saga dis ome ; nous permès de reculi l’eiretage que li davancié creèron pèr nous, de lou manteni e de l’apoulidi e de lou trasmetre ; e s’èro acò, l’eternita ?
La lengo vernaculàri, pèr nous la Lengo Nostro, nous permetra de saupre de mounte venèn pèr saupre mounte se pòu ana car fau
-counèisse soun passa
-pèr coumprene lou presènt
-pèr-fin de poudé enguia l’aveni.

Nadal Rey
(1911-2016)


Article de La Dépêche
Nadal REY est décédé ce dimanche soir. Il avait 105 ans. Sous le titre Nadal Rey et son legs, Norbert Sabatier [en fait Sabatié] lui rend hommage et retrace la vie de cet éminent occitaniste.
"A La Ville Dieu du Temple, le samedi 29 octobre 2011, ont été fêtés les cent ans de celui qui était encore très alerte : son physique allait de pair avec son mental. Tous les amis de ce «jeune» centenaire étaient au rendez-vous. Né le 23 décembre 1911 à Lévignac-sur-Save, il a eu un parcours exceptionnel. Après l'Ecole Normale de Toulouse en 1931, il rejoint l' ENSET à Paris(école normale supérieure de l’enseignement technique), puis la faculté de Lettres de Madrid en 1933, pour être nommé professeur à Verdun-Saint Chamond. En 1934, jeune marié, il enseigne à Grenoble, aux classes préparatoires aux Arts & Métiers, mais en 1939, la guerre arrivant, il est envoyé en Afrique : épisode narré dans le Bataillon perdu, titre d'un de ses nombreux ouvrages.
Car Nadal est écrivain : «Ecrire c'est participer à la vie--», disait-il. En 1988 paraît Camins… qui présage d'un long cheminement, pédestre et spirituel. Plusieurs associations peuvent le compter à son actif : la Compagnie des écrivains de Tarn-et-Garonne, l'association Miguel de Cervantès, l'Association des Membres de l'Ordre des Palmes Académiques, l'Académie de Montauban où il est élu en 1980, et récemment l'Académie du Languedoc.
Nadal est avant tout occitaniste : son amour de la langue d'oc transparaît dans L'Esclarida, une aspiration vers l'idéal, qu'il provienne de Machu Pichu ou de Montségur comme l'exprime sa Canta de l'amor. Il a créé la section occitane du Club des retraités de l'Education Nationale, tout comme celle du «Recaliu» de Lavilledieu. Les autres associations occitanes continuent de le vénérer, ainsi de la section Antonin-Perbosc de l'Institut d'Eudes Occitanes et de l'Association pour la langue et la culture occitanes qui met en place tous les deux ans le prix qui porte son nom, en liaison étroite avec la Fédération des Aînés ruraux de Tarn-et-Garonne devenue «Générations Mouvement 82».
Nadal est avant tout homme d'action, sa règle étant «parler, écrire, agir, réaliser». Revenu à Lavilledieu, il va faire revivre les battages à l'ancienne et créer «Los Ainats de Laviladieu». En 1976, c'est la naissance de la Fédération des Aînés Ruraux de Tarn-et-Garonne qui va rassembler en vingt ans 112 clubs avec 12600 adhérents. En 1990, la Fédération Nationale est forte de 73 fédérations départementales avec 800 000 adhérents! Il y a aussi la dimension internationale des personnes âgées avec la création de la FIAPA en 1980 qui, en vingt ans, va réunir 54 pays avec un statut consultatif n°1 auprès de l'UNESCO. Il y a surtout la «Fédération Iberómericana de Asociaciones de Personas Adultas Mayores» à laquelle il s'est consacré et qu'il anime, car Nadal est un meneur d'hommes. Pas moins de neuf tomes recensent sa pensée sous le titre de «La troisième étape». Plusieurs décorations ont ponctué cette vie intense au service de la communauté : Palmes académiques, Légion d'honneur, Mérite militaire, Médaille de la Jeunesse et des Sports, Médaille de la Croix-Rouge, Médaille de l'Ordre de Malte. Nous garderons vivaces l'élégance de sa personne et la fécondité de sa pensée. Adieu-siatz Nadal !"

Li dindouleto


De la naturo siéu un grand amourous ,
Ame la majesta dis aubre, lou perfum di flour,
Ame dóu merle lou cant meravihous,
Lou ramage, lou plumage dis àutri pichots aucèu.
Vuei, moun cor bat pèr li toujour fidèu,
L’avès devina, soun li graciousi dindouleto.
Dis ome amon talamen la presènci
Que bastisson soun poulit nis
Au poustan de l’envans en touto fisanço.
D’aqui, s’espandiran, tout au long de l’estiéu,
Li jouini dindouleto que s’envoularan dins la naturo,
Faran la casso i mousquihoun pèr sa nourrituro.
Se de la primo li dindouleto soun li messagiero,
Podon pas supourta de l’ivèr li misero.
Es amé regret que nous lèisson.
Avans de parti, de courdelado entiero
Sus li fiéu s’acampon e proufichon
Dóu darrié soulèu, avans li jalado blanco.
Aro que siéu dóu tresen age,
De la jouinesso, n’ai plus lou courage ;
Au cantoun dóu fiò, lou cors près di tisoun,
M’apare, coume pode, de l’ivèr rigourous.
Un sèr, coume acò, pantaiave
Qu’ère parti amé li dindouleto
Pèr de countrado bèn poulido,
E qu’au païs caud, coume èli arribave…
Ai !Las, noun èro qu’uno pantaiado,
E aqui, dins moun cantoun me fau endura,
Atendre dóu soulèu de la primo la reviscoulado,
Esperant de tout cor li vèire tourna veni.

German Barthe
(reviraduro en Lengo Nostro pèr li soci dou Pont de Garanco)


I'a un siècle d'acò :la grando,
l'orro guerro èro à mand de s'acaba....

  La nouman : « la grando guerro ». N'avèn lou dre. A fa de nautre ço que sian : lis enfant d'un grand païs demeni dóu meiour d'uno generacioun, di vilo anciano arrouinado, de vilage arrasa, dis usino agrasado, di séuvo cremado, di terro apourridido. Tout ié fuguè desmesura : la durado, lou brutalige, li ravage, la doulènci, lou chaple e tambèn lou courage ; e lou pegin. Talamen que tóuti li lagremo noun pousquèron èstre escampado.
( Michel Bernard : «  La grande guerre vue du ciel ». Sourso : Wikipedia)

La grando guerro ! A pau près dès milioun de sourdat o de militàri tua e vint milioun de plaga. E autant demié lis enemi. A nòsti sourdat, ié disian  « li pelous », de segur raport à si péu e à sa barbo, mai subre-tout raport à soun courage.
Se pòu pas imagina ço que fuguè la vido dins aquelo pountannado. Li femo istado souleto emé li vièi e lis jouinis enfant devien s'encarga de tout ; falié travaia, faire marcha lis usino e lis ataié, mena li terro e countunia de vièure coume se de rèn noun èro. E li sourdat ! Partiguèron pèr apara sa patrìo, la flour au fusiéu, cresènt qu'acò anavo gaire dura ; e pèr aquéli que s'enrevenguèron, acò durè un pau mai de quatre an. Quatre an dins li trencado, emé la plueio, la fango, lis aubuso, lou rangoulun di plaga à l'angòni, li cadabre crema, escarpiha, lis óudour de car umano couroumpudo, la fam, la fre, la pòu, e lou pegin.
Vitour* escrivié cade jour à sa femo :
« Aquesto niue, sus lou cop de uno ouro dóu matin, sian esta ataca pèr li « boche » mai fuguerian pas sousprès e lis avèn recouta ; an perdu uno trenteno d'ome. (…) La niue, travaian toujour ; avian pus l'abitudo de maneja la palo e la trenco, subre-tout, emé ço qu'avèn dins lou vèntre... Esperan qu'acò durara gaire. Aqueste cop, l'Italìo se ié messo, e belèu qu'acò anara mies ; lou fau espera. »
« Vuei anave querre de bos dins lis escoumbro dis oustau pèr faire couire la soupo, mai aquéli gusas de « boche » me tiravon dessus pèr me n'empacha. Tres cop ié siéu ana, urousamen que soun gaire engaubia ! Ai reçaupu uno letro de ma sorre Marìo que me dis que moun bèu pichot Tetin voulié prendre ma biciéucleto pèr me veni vèire. En legissènt acò lou plourun m'es vengu. Moun bèu pichot Tetin, quouro es que lou veirai mai, segur pas encaro.»
Dins chascuno de si letro, Vitour disié à sa femo : «  te poutoune encaro un cop sus ti bèlli gauto ». O encaro : « t'esquiche » «  Faras de brassado à touto l'oustalado »
Dins uno autro letro : «  Vuei avèn agu de plaga e de mort ; l'infirmarié es à coustat de nautre e vesèn arriva li plaga e li mort ; mai escouto, Amelìo, ame pas de te parla de tout acò, n'i'a proun de iéu que lou vese. »
Lou 23 de Setèmbre de 1915, escriguè encaro : «  Ma caro Amelìo,
Vaqui tres jour qu'ai pas pouscu t'escriéure amor que n'aviéu pas lou tèms. Marrounave de lou pas pousqué faire, mai pamens t'óublidave pas. Vuei vole pas leissa passa la journado sènso veni te douna de mi nouvello que soun bono pèr lou moumen, e espère que n'en siegue parié pèr tu e moun oustalado. Quand à iéu, ma caro Amelìo, te vau dire ço que i'a: rintre deman à la Coumpagnié, amor qu'aro, crese qu'es lou moumen.
Te n'aviéu pas encaro parla seriousamen, mai aro tant pis, pode plus teni. Ai de te dire qu'un d'aquésti jour bèn proche, se vai passa quaucarèn de tarrible, me coumprenes, e ié sarai. Tant se poudrié que me n'en escapoule coume n'ai l'espèr, mai se saup pas, e alor, pèr counsequènt se de fes que i'a m'arribavo malur, vole que saches que ma darniero pensado sara pèr tu qu’ ai tant amado e qu'amarai toujour, ainsin que moun bèu pichot Tetin que ma pensado ei toujour tambèn pèr èu ; pren n'en bèn siuen e parlo ié souvènt de soun papa. Embrasso bèn ma bono maire, tambèn e digo-ié que pense souvènt à-n-elo ; embrasso bèn perèu ma sorre pèr iéu. Escuso-me, ma caro pichoto femo, devriéu pas te counta tout acò, mai dequé vos, es pu fort que iéu, me falié desgounfla amor que vas pas à-n-aquéu pastis sènso pensa à-n-aquéli qu'ames, subre-tout sènso saupre se un jour li reveiras.
Escouto-me, ma caro Amelìo, pèr vuei pode pas countunia de t'escriéure amor que siéu gounfle e noun pode acaba ma letro ; se deman te pode escriéure, lou farai, mai de segur lou poudrai pas amor que sarai emé li coulego pèr nous batre contro aquéli sale «  boche », enfin.
Te poutoune de tout moun cor e de tóuti mi forço emai moun bèu pichot Tetin, e encaro un cop vous sarre tóuti dous sus moun cor. Toun ome que t'amo ».
Fuguè sa darniero letro.
L'endeman, dins sa trencado, uno aubuso en plen front ié raubè sa vido, sa jouinesso, sis espèr..
Quouro l'orro guerro s'acabè, un di coumpan de trencado de Vitour, escàpi d'aquéu malastre, venguè rèndre vesito à Amelìo pèr ié counta ço que s'èro passa quouro Vitour rendeguè soun darnié badai.
Amelìo s'es jamai remaridado ; n'en aurié agu l'escasènço, mai soun fiéu, Agustin, « Tetin », lou vouguè pas ; falié pas escafa la memòri de soun paire.
Jaque, lou felen de Vitour me countè qu'un jour, emé sis enfant regardavon de foutò, e vesènt lou retra de Vitour, demandèron quau èro ; Jaque ié diguè qu'aquel ome èro soun grand à-n-éu, e la responso fuguè : «  mai ei mai jouine que nous-autre! » Avié trento-e-un an quouro mouriguè, eilamoundaut, dins li trencado, liuen de sa famiho e de soun vilage de Sant-Savournin.
Li felen de Vitour an serva preciousamen tóuti si letro, darnié testimòni de ço que fuguè l'orro guerro : de milioun de vido umano degaiado pèr rèn.
                                                      Michello

  • Gramaci à Jaque, lou felen de Vitour , de nous agué presta tóuti aquéli letro de soun grand, lou grand qu'a jamai couneigu.

Lou journalet dóu Pont de Garanço N°73: « Se parlo dejà dis oulivado e de l’òli nouvèu! » òutobre 2018


Mameto, de-que ié-pren… ?

« Mai, Mameto, de-que ié pren au capelan de Vedeno ? M’a demanda de veni am’éu pèr servi la messo à Sorgo. »
Fau dire qu’ère dempièi un an « enfant de cor » à Vedeno souto l’iniciativo de l’abat Reine qu’èro esta de passage dins soun vilage natau.
Ma Grand me respoundeguè qu’aquelo coustumo remountavo à 1722 quouro la pesto vengudo de Marsiho faguè forço vitimo dins la Coumtat. Pèr espera s’apara dóu mau, coume mai d’un, se virèron vers Diéu ; ansin, li Sourguen e li Vedenen faguèron lou vot de se rèndre vesito en proucessioun tóuti lis an, pèr Sant Ro e pèr Santo Ano amé , à l’escasènço, uno messo dins lou vilage vistaia. Aquesto proumesso avié dounc perdura.
Acò m’agradè pas de tout de segui lou capelan à Sorgo. Pèr ié mountra moun desagramen, refusère, maugrat si suplico tout au long de la ceremounio, « Michèu, souno ! », de souna en boulegant la campaneto daurado. Faguère coume s’ausissiéu pas.
« Raço, racejo ! » diguè alor amé soun èr malicious moun Grand en l’aprenènt ; coumprenguère mai tard ço que voulié dire.

Michèu
Lou cant dis aucèu

A la primo, la naturo se reviscolo,
La calour dóu soulèu chasco causo eicito.
La sabo que mounto fai s’espoumpi li bourre ;
Li prat, lis ort se pimpon de flour.
A l’aubo, es un plesi d’escouta
Lou councèrt que lou pople dis aucèu nous fai.
D’espera un moument, de reteni soun boufe,
Cresès bèn, acò n’en vau la peno ;
Li merle li proumié entounon lou reviscòu,

Lou cant meravihous mounto vers lou cèu.
Li roussignòu mandon sa noto meloudiouso,

Bèn poulido e un pau amourouso.
Li cardelino en liéurèio de fèsto,
Pimpa di mai vivi coulour,
Pèr soun poulit cant soun pas lèissa de coustat ;
Lis estournèu an perèu si cançoun,

Lis autris .aucèu canton soun ramage
Que tremoulejo dins l’èr de tout lou païsage.
Assistan, estouna, à n’un councert digne dóu Capitolo,
Pasmèns lis aucèu noun sorton d’uno escolo !
Belèu lou creatour a mes dins soun cervèu
Un disque misterious, un disque sènso egau.

German Barthe
(Cultivatour à Villemade, proche de Montauban)
Reviraduro en prouvençau pèr li sòci dóu Pont de Garanço


La crounico jardiniero de l'autouno 

E zóu mai, lou manjo-fango s'es mes à tourna-boufa coume un perdu ! Mai coume i'a ges de fango, amor qu'avèn besoun de plueio, t'aubouro uno póusso qu'es pas de dire ; te seco tout e fau arrousa tant coume l'estiéu.
Nous vaqui à la sesoun di recordo : li cougourdo s'amaduron tranquilamen. N'ai d'aquéli de Niço que fan mai de quatre-vint centimètre de long ; Aviéu mes un plant de « poutimarroun » mai li porc-senglié, à la primo, me l'avien derraba ; an espargna lou plant de « nos de bùrri » e ai vist que sus aquéu plant i'a bèn uno dougeno de cougourdo ! S'anan coungousta...

Li pòrri crèisson e li patanoun soun à mand de flouri en aut de si cano de mai de dous mètre d'aut ! ( sabès pas ço qu'es lou patanoun ? Ié dison tambèn giganto vo encaro petaire, amor que...
Lis avès-ti manja emé d'aïoli ? Es un chale ! Mai iéu lis ame mies dins lou « bouta couire » que te dounon au bouioun un goust qu'es pas de dire..

Faudra bèn-lèu estrema li planto jaladisso, e à-n-aquelo sesoun escouba li fueio morto ; pèr lou moumen, lou vènt li fai dansa pièi lis amoulouno, i'a plus qu'à li ramassa ; ço que m'enfèto, es qu'es enebi de li faire crema, me chalave d'aquelo óudour, perfum d'autouno, ai!las, aro li fau adurre à l'usino dis escoubiho, e n'en fau faire, de viage...
Fau encaro estrema lis óutis e neteja lou jardin ; ai d'obro pèr tout l'ivèr !

                                                                    Michello

Li Mèstre cirié de Tarascoun

Lou dijòu 13 de Setèmbre, emé quàuqui sòci dóu Pont de Garanço, anerian faire uno virado dóu coustat de Tarascoun e Gravesoun pèr rescountra de gènt apassiouna pèr soun obro.
Pèr coumença, anerian à Sant-Estèvo-dóu-Grès vesita un ataié de fabricacioun de cire. Es aqui qu'avèn descurbi lou mestié de « Mèstre cirié », e lou biais de faire li cire d'autar, li cire de Pasco que podon resta atuba à pau près 180 ouro de tèms ! Pèr li realisa dins li reglo de l'art emplegon que de bòni matèri proumièro : ciro d'abiho e parafino emé de mecho de coutoun de qualita.
Lou mèstre cirié travaio de dre : fai raja la ciro foundudo sus li mecho acroucado à-n'un ciéucle de ferre pendoula davans èu ; chasque cop qu'a vueja sa mesuro de ciro, passo tout de long dóu cire en fabricacioun, un gabarrit que rasclo li bavaduro de ciro fin que l'espessour de ciro siegue la meme tout à l'entour de la mecho. Laisso un pau refreja avans de countunia, e d'aquéu tèms, fai vira lou ciéucle fin que de nourri d'autre cire que ié soun pendoula. Mai un cire se pòu pas tout faire dins uno journado amor que fau laissa proun refreja e durci lou mesclun de cire e de parafino.
Eilabas fan tambèn de pichot cire, aquéli que se podon croumpa pèr lis atuba dins li glèiso ( cire plouraire) ; aquéli soun fa bono-di l'ajudo d'uno machino que fai beissa pièi aussa li ciéucle de ferre pèr trempa li mecho dins la ciro caudo. An tambèn desveloupa uno ativeta de fabricacioun d'estatuo de ciro coume de Santo Vierge, 

d'animau e tout un fube d'àutri persounage vo animau de ciro acoulourido de man-uno tencho ; pèr acountenta sa clientèlo an amagestra de coulour « flachi », aranjado, roso, verdo, poulido que noun-sai. E aro que travaion emé lis indienaire de « Souleiado » vous fan de foutoufore que semblon de teissut , tóuti mai bèu lis un que lis autre.
Uno vesito que fuguè drudo d'enfourmacioun sus aquéu mestié de « mèstre cirié ».
Vous baie l'adrèisso çai-souto, es uno bono idèio pèr faire quàuqui croumpo pèr li presènt calendau...
Ciergerie des Prémontrés 20 Rue des Charpentiers - ZAC du Roubian - 13150 Tarascon Tel : 04.90.99.59.34 - Mail : info@ciergerie.fr.

                                                             Michello