mercredi 13 juillet 2016

Lou journalet dóu Pont de Garanço N°54 : Jun 2016

Lou mes de Jun anouncio li vacanço!

                                 De que i'a mai de nòu ?

                                   Mi càri bestiouleto !

Dilun, lou 30 de Mai, dins la matinado, en anant vèire moun empuso, dequé vese em'elo sus la fueio de glaujo ? Uno empuso mascle ! Me fuguè eisa de lou destria : un pau mai grand qu'elo, e la tèsto adournado de dos anteno plumouso proun longo e escaraiado. Acò es toujour un mistèri, l'aviéu jamai vist eici, de mounte es vengu ? Coume a-ti sachu que restavo eici uno damiselo empuso qu'esperavo lou prince charmant pèr perpetua soun espèci ? Es d'insèite proun rare, se n'en rescontro pas tant que de pregadiéu. Enfin, basto ! An pamens fa si pichòtis afaire, e acò au mens dos ouro de tèms, e ai pouscu, d'aquéu tèms, li foutougrafia eisadamen. Après aguè coumpli soun obro, lou prince charmant s'es enana, coume èro arriba... Aro, me faudra espera la nisado ; sabe qu'acò se passo un pau coume pèr li pregadiéu : la maire vai despausa en quauque endré uno gisclado de moufo blanco que boulegara emé lou fin bout de soun abdoumen pèr i'encourpoura d'èr e n'en faire uno matèri qu'en secant vendra proun soulido pèr apara la sequelo d'iòu que vai quicha dedins.

                        fornication empuse 1

Ma segoundo souspresso, èro l'après-dina, en anant vèire l'empuso, ai remarca quaucarèn de nouvèu : sus lou pege d'un gros rousié, davans la fenèstro de moun burèu, i'avié uno grosso taco sourno ; en m'aprouchant, veguère lèu ço qu'èro ! Queto joio ! Lou grand pavoun de niue ! Vous aviéu belèu counta que l'estiéu passa aviéu vist uno caniho jauno, longo d'à pau près sèt o vue centimètre, e tant grosso que moun gros det, d'un bèu jaune soupro e adournado de boufigo bluio de turquese. De touto evidènci, cercavo un endré pèr veni teissa soun coucoun, e sabiéu que cercon à se fissa sus de planto de la famiho di rousacèio, anas saché lou perqué ! E vaqui, moun bèu parpaioun qu'esperave despièi l'estiéu passa, èro aqui davans mis iue. L'ai foutougrafia, amor que sabiéu que restarié pas aqui. Touto la miejo, ai surviha que mi cat lou venguèsson pas coutiga, e à la vesprado a espera que la niue siguèsse proun sourno pèr s'envoula... Adiéu, bèu parpaioun !

                    IMG_4707

                                  La babo ( caniho)                                              

                  paon prêt pour l'envol 

                      E lou bèu parpaioun                                    

                                                                      Michello 

        Digo-me ço que manges, te dirai qu siés....

L'autre jour, à Bedarrido, parlavian d'óuriginau que se rescountravon, à passa tèms, e que, pèr vantarié, èron lèst à manja que que siègue : de lesert, de serp, d'eirissoun*, de moustelo*, de lùri*, de rato-penado*, d'agasso*, vo encaro de courpatas*. De nòsti fenèstro, vesèn souvènt de gàrri-vibre* ( vo ragoundin) sus li ribo dóu canau ; soun poulit, lou pèu lusènt, manjon lis erbo que chausisson ; Se disian qu'aquéli bèsti que d'ùni noumon « lapin-d'aigo », soun belèu bon pèr manja, qu saup ? E, d'efèt, un cop qu'anerian dins li Palun Peitevin*, veguerian dins mant uno aubergo, sus lou rebalun : « civié de miou-vibre » vo « tian de miou-vibre* ». Segur que s'avien marca « tian de ragoundin o de gàrri-vibre », acò aurié pas esta tant agradiéu... E ma fisto, avèn tasta lou tian, e fau dire qu'es pas marrit ; mai es pas pèr acò qu'anariéu tua aquéli poulìdi bèsti. N'i'a proun que se coungouston emé d'anguielo, iéu, n'en ai jamai pouscu tasta, amor que semblon trop li serp. En mai d'acò, sabe pu qu me countè un jour que s'èro davera un cadabro dóu Rose, e qu'èro clafi d'anguielo ; n'en sourtié de pertout... E noste car Jan-Enri Fabre ( e zóu mai!) éu meme, abarissié de babo* de couleoutèri dins la farino pèr lis engreissa, e avié counvida sis ami pèr la tastadisso ! E diguèron : « Lou roustit es sucous, tèndre, e de bon goust ; ié recouneissèn d'ùni sabour d'amelo roustido relevado pèr uno vago fleirour de vaniho. La pèu, souleto, es tihouso ; lou mèisse es uno fino anduecho* enveloupado de pergamin* ; lou countengut es un regale, lou sa es indountable ! » E meme que si cat n'en vouguèron pas... Iéu que vous parle, pode pas supourta l'idèio de manja de bèsti, e qunte que siègue, que se fan couire vivènto, coume lou couquihun*, li cruvelu* e li cacalaus*. E à prepaus de cacalaus, me souvene que Keiko, la maire de ma bello-fiho Flourènço, me countè un jour qu'estènt chatouno, au Japoun, emé sa sorre, vesènt uno moulounado de cacalaus que lou jardinié venié de destousca, se diguèron : «  En Franço, li manjon. E se li tastavian ? »E n'en faguèron rousti quàuquis-un à la grasiho ; e coume i'agradè pas, se diguèron que pèr se coungousta emé de causo ansin, li francès èron vertadieramen de gènt bijarre... En foro d'acò, lou manja es tambèn un afaire d'abitudo, segound lis endré. Uno amigo chineso me disié qu'au siéu, eilabas, manjon tout : d'inseite, de serp, de chin, en mai de tóuti li bèsti que manjan eici. Segound li païs, i'a de mangiho enebido, coume lou biòu en Indo, lou porc dins li païs musulman, etc... Tenès, nòsti vesin lis Anglès manjon pas de lapin, amor que pèr èli, es coume un animau de coumpagne. E me souvene que lou darrié cop qu'anerian en Anglo-Terro, avian pres lou trin pèr ana vèire noste fiéu Rouman que fasié un estage dins uno viloto dóu sud dóu païs. Un cop aliuncha de Loundro, avèn arremarca que i'avié de lapin de pertout dins lou campestre. N'aviéu jamai tant vist, e semblavon pas esfraia. E n'i'avié meme que lampavon sus lou quèi de la garo ! E Rouman, moun drole, eilabas, s'èro amiga em'un jouvènt que travaiavo dins la memoe entrepresso. Aquéu jouvènt avié jamai manja de cassoulet, alor moun fiéu que n'èro groumand me demandè de i'adurre ço que falié pèr n'alesti un e envita soun coumpan ; e aquéu jouine se n'en coungoustè, mai diguè à moun fiéu : « Rouman, despièi qu'ai manja toun cassoulet, mon vèntre es plus lou meme... » Pièi, quand Rouman revenguè à l'oustau, counvidè soun cambarado à veni passa uno semano au nostre. E tre qu'arriba, lou jouvènt me diguè : « amariéu de manja tout ço que lis Anglès amon pas ! » Acò nous agradè ; i'avèn tout fa : li tripo, lou boui-abaisso, li cacalaus, li cueisso de granouio, l'aïoli, l'adobo de tau, lou civié de lapin, etc... Èro un chale de lou vèire manja, curavo tóuti li plat. E avans de s'entaula, fasié ounour i tradicioun prouvençalo en bevènt quàuqui pastaga ; aubouravo soun got e disié bèn aut : « Ame la Franço e li francès ! » E ço qu'ai sachu, es que tre qu'entourna en Anglo-Terro, emé d'àutri coumpan, se soun mes à aganta de lapin pèr li manja. Alor, avèn-ti pas resoun de dire que li viage formon la jouinesso ?

                                           Michello

Leissique : eirissoun : hérisson moustelo : belette lùri : loutre rato penado : chauve-souris agasso : pie courpatas : corbeau gàrri-vibre : ragondin Palun Peitevin : Marais Poitevin tian de miou-castor : terrine de myocastor ( ragondin)

 

Belèu qu'anès pensa que nostis istòri çai-souto  soun un brisoun escatoulougico, mai pamens es d'istòri vertadiero !

                             Passo res ? I'a degun ?

Es lou crid que se mandavo, antan, pèr carriero avans que de jita la pissadourado* vo de bourdiho, pèr la fenèstro. Acò se passavo, de segur, dóu tèms que i'avié pas encaro de coumoudita dins lis oustau. Ause pas m'imagina coume li carriero e lis oustau devien senti marrit, e se pèr malur reçaupiés acò sus la tèsto ? Dins d'ùnis endré, viéujavon si quèli dins li gandolo ounte passavon lis aigo salo de tóutis lis oustau, e vesias flouta tout acò dins lis aigo sabounouso.. Dins li vilo, i'avié 'no coulèito, em'uno tino que passavo lou matin d'ouro, e tóuti li gènt sourtien sa tineto, lou grand ferrat en tolo esmautado blanco emé soun curbecèu. Dins li campagno, li viéujavon à la sueio, emé lou fumié di bèsti, e, ma fisto, tout aco anavo nourri lou jardin ! E finalamen, l'avertimen : « Passo res ? » es devengu lou noum, vo escai-noum dóu quèli. Vaqui ço qu'ai trouba dins lou « Trésor dóu Felibrige » de Frederi Mistral :

« Quand recassave, ai-las ! Sus moun front despichous*

L'aigo di gorgo di téulisso

O bèn li passo-res afrous

Di quau, e maugrat la pouliço,

Recevian au mens li respousc. »

                H. Morel

E d'aquéu passo res, n'avian parla, i'a quàuqui tèms d'acò, dins noste cous de prouvençau de Vedeno, e vaqui dequé se soun ramenta li cambarado :

                                                      Michello

                              Istòri de quèli...( vo passo res)

Dins d'ùni rode, èro de coustumo d'emplega lou quèli pèr d'àutris usage. D'èisemple, dins li vilage de Ventour, pèr la niue de noço, s'esperavo lou mitan de la niue pèr ana reviha li nòvi e i'adurre lou quèli tubant, plen d'uno mescladisso de choucoulat foundu, bèn espès, emé de bescue, e pèr adourna lou tout, quàuqui tros de papié de sedo blanc pausa sus lou bord. E li nòvi devien bèure. Dins d'àutri liò, i'apoundien de vin petejant pèr alounga la sauço. Óudeto se ramento d'agué ausi si grand counta qu'au siéu, dins lou Cantal, servien toujour pèr li nòvi, dins lou quèli, la soupo de cebo gratinado emé de froumage, l'endeman di noço. Jano nous countè qu'à Vènço, dins lis Aup-Marino, si rèire-grand avien dins la croto mant uno gràndi douiro ; d'ùni countenien, qu d'òli, qu de vin, e n'i'avié uno que ié viéujavon si quèli dedins. Chasque dous o tres jour passavo un ome que tirassavo un carretoun em'uno tino, e rabaiavo d'oustau en oustau tout ço que chabissien li douiro,( la pissadourado) e adusié tout acò à soun ort, qu'èro tras que bèu...

                                              Escrit couleitiéu

*pissadourado : le contenu du quèli ! ( e s'atrobo dins lou diciounàri de F. Mistral!) *despichous :susceptible, dépité

                  Un eisèmple de noumbre multiple de 4(seguido)
« 79 – 39 es un multiple de 4 »

Noutacioun :79 es l’escrituro de 7.7.7.7.7.7.7.7.7 amé nóu noumbre 7à multiplia. Parié pèr 39 ; ansin, 773 es lou noumbre 7.7.7.7.7.7.7.3 que lou poun ié designo la multiplicacioun. De mai 777 =78.

Pèr lou verifica, es pas questioun de calcula aquéli dous noumbre que soun gigantas e de n’en faire la differenço. N’en vaqui uno demounstracioun dirèito simplo :

Counsideras lou noumbre :

a = 78 + 773 + 7632 +7533 + 7434 + 7335 +7236 + 7.37 + 38

qu’es inutile de calcula.

Anan calcula en proumié « 7a » e pièi « 3a » : Pèr lou multiplia pèr 7, sufis de multiplia chasque terme de a pèr 7 e memo causo amé 3.

7a =79 + 783 + 7732 +7633 + 7534 + 7435 +7336 + 7237 + 7.38

3a =78 3+ 7732 + 7633 +7534 + 7435 + 7336 +7237 + 7.38 + 39

Se fasèn la soustracioun d’aquéli dous noumbre, trouban après forço simplificacioun:

7a – 3a = 4a = 79 – 39

Ço que probo que 79 – 39 es un multiple de 4 bord qu’es egau à 4a e aquelo resulto a pas demanda de calcula aquéli dous noumbre.

Vesèn aqui la forço quasi magico di matematico.

Remarco1 : Aquesto prouprieta es tambèn verificado pèr tout noumbre 7n – 3n où n es un entié quau que sigue (1,2,3,…..).

Pèr lou demountra, vous prepause de faire un rasounamen pèr recurrènci, qu’es uno metodo forço emplegado en matematico pèr óuteni de resulto.

Lou principe counsisto à verifica que la prouprieta es vertadiero pèr li proumièri valour de n. Fasen alor la supousicioun qu’es vertadiero jusqu’à l’ordre n-1 e fort d’aquelo ipouteso, nous fau mountra qu’es vertadiero à l’ordre n.

Pèr n =1, trouban 7 – 3 = 4 qu’es un multiple de 4.

Pèr n = 2, trouban 72 – 32 = 49 – 9 = 40 qu’es un multiple de 4

Fasen alor le supousicioun qu’aquesto prouprieta es vertadiero jusqu’à l’ordre n – 1 e mountren qu’es vertadiero à l’ordre n .

7n – 3n se póu escriéure :

7n – 3n = 7 .(7n-1 – 3n-1) + 7.3n-1 – 3n

7n – 3n = 7 .(7n-1 – 3n-1) + 3n-1(7 – 3) car 3n = 3n-1.3

7n – 3n = 7. (7n-1 – 3n-1) + 3n-1.4

7n – 3n es dounc la soumo di dous noumbre sousligna que soun de multiple de 4.

Ço que probo que 7n – 3n es un multiple de 4.

E ansin, la demoustracioun es acabado.

Remarco2 :Aquelo resulto es tambèn vertadiero pèr lou noumbre (5n – 1) e tout noumbre (an-bn) avec (a-b) multiple de 4 : La demoustracioun se fai dóu meme biais que dins l’èisèmple precedènt.

Ansin, 5n+3 = (5n-1) + 4 es la soumo de dous noumbre multiple de 4, e es éu-meme un multiple de 4 pèr tout entié n.

(Pèr n = 3, trouban 53+3= 125 + 3 = 128 = 4x32)

Remarco3 : De mai, se « a » e « b » soun dous noumbre quau que sigon, lou noumbre

(a+b)2-(a-b)2 es tambèn un multiple 4:

(a+b)2= a2 + 2ab + b2

(a-b)2= a2 - 2ab + b2

Ço que douno: (a+b)2-(a-b)2 = 4ab qu’es un multiple de 4.

(amé a= 5 e b=3, trouban (a+b)2-(a-b)2=82-22=60 multiple de 4)

                                                               Michèu

Jo d’estiéu

Lou noumbre 9822736 es-ti un multiple de 11 vo de 4 ?(la respounso dins lou numero seguènt)

Lis escais-noum

L’ami Pister de Vedeno se sarravo dóu Lavadou quouro veguè sis ami asseta sus la muraio long de la carriero.

« Bon-jour la coumpagno. Coume vas Froumage, bon-jour Baracan ? As pas vist Pèd Gauche ? Lou cerque. Oh ! Siés aqui Pelo, tu tambèn ? As lou bon-jour dóu Bré que cercavo Bacu. Rescountrère tout-aro Pedaleto, Bimbé e Parpèu que m’an di que lou Petari èro coucha dempièi uno semano. »

« E tu Pister, ié faguè Cirage qu’avié pas encaro saluda, t’ai vist l’autre jour amé La Frito e Sang de Boïs. Barjacavias talamen que m’avès pas vist. »

« Es verai. Erian pressa. Anavian vèire li Tarnagas que sa femo vai pas bèn. Ié recountrerian Couillo amé Pan Blanc. Te faudra passa à l’oustau amé toun ami Manjo Dindo. Vous farai tasta lou vin di Catoun. Me fau aro vous leissa. Me fau ana vèire Popo e Pedaleto. Adessias ! »

Gramaci à Jacque , Mirèio e Oudeto qu’an pas oublida lis escais-noum di gènt de Vedeno

Lou Major dou fort Mont-Lu à Lioun

En 1923, moun paire fuguè apela pèr faire soun service militàri au fort Mont-Lu à Lioun. Èro un regimen de ciclisto sus li routo vo li camin. Pedalavon dins li manobro en travessant de champ vo de fourèst : I’avié pèr acò un sistèmo à desblouca e la biciéucleto se plegavo pèr la prene sus l’espalo ; uno fès sus la routo, poudien tournamai pedala.

Dins tóuti li regimen, i’avié de pichot finocho : à la vèio de faire de manobro, un soudard se faguè marca malaut e lou diguè au Major ; lou remèdi èro un quart d’oli de paumo-cristo( de ricin). Mai lou soudard lou prenguè pas e se presentè lou matin toujour malaut davans lou Major : Deguè alor bèure davans éu dous quart d’oli ; lou soudard fuguè gari e manquè plus li manobro.

Pendènt la durado de soun service, un ome que ié disien Fernandel, fuguè encourpoura au fort. Li grada aguèron la bono idèio un jour de lou bouta de gardo à la porto d’intrado dóu fort. Li passant que l’avien recounèigu s’arrestavon e fourmien uno troupelado davans nost’ome ; fuguè pèr acò dispensa de gardo.

Lou fort Mont-Lu es devengu mai tard uno presoun e lou famous « Barbi » ié fuguè engabia.

                                                               Andriéu

1 commentaire: