mardi 19 novembre 2013

Lou journalet dóu Pont de Garanço N°28 Nouvèmbre 2013

 

A toussant, li figo soun pèr lis enfant

Lou chivau «  Winter »

De segur que l'avès deja rescountra dins li carriero de Vedeno, o belèu ausi, Moussu Vincèns Berthelot e soun chivau  nouma Winter. Es un tras que bèu chivau negre, lusènt, atala en un carretoun counfourtable que carrejo de mounde pèr carriero. Quouro l'ai sachu, siéu vengudo emé moun ome e nòsti felen qu'èron en vacanço au nostre. L'avèn espera sus lou relarg, à coustat de la grand'plaço e di jo pèr lis enfant. Au bout de quàuqui minuto d'espèro, l'avèn ausi avans que de lou vèire : «  cloc- cloc- cloc », un brut que m'èro autro-fès familié, à l'epoco ounte li chivau e sis atalage vanegavon dins li vilage... E tout à n'un cop, lou vaqui que passo davans la Posto e que s'endraio pèr veni sus la plaço dóu jo de boulo : majestous, sa bello crenièro floutejant au ventoulet, troutant fieramen emé sa carriolo cargado ; aqui, soun mèstre ié coumandè de galoupa pèr un tour d'ounour avans que de descarga si passagié. Alor nàutri avèn pres plaço dins lou carretoun, e nous vaqui parti, balin-balan, pèr lou tour de Vedeno. Moussu Berthelot nous espliquè coume faire pèr lou faire ana mai vite, e acò agradè lis enfant ; ié diguerian, proun fort : « Winter, trotter maintenant ». E en ié disènt soun noum, veguerian lou chivau que chaurihavo, à l'espèro de ço que i'anavian demanda. Aquéu viajoun fuguè pèr nàutri un moment de bounur. D'ausi li bato trepa lou sòu, vous lou disiéu, me ramentavo moun enfanço, quouro passavo d'atalage pèr carriero, souvènti-fès, li gènt nous fasien mounta pèr un bout de camin sus lou carretoun. Moussu Berthelot nous countè que dóu tèms que fasié sa fourmacioun de couchié, en estage à Vendargo, se fasié la rabaiado dis escoubiho à chivau, e tambèn d'àutri fasien l'acampage dis escoulan, e meme que lis enfant èron tras qu'urous de mounta dins lou carretoun, em'aco anavon à l'escolo emé joio !

Mau-grat qu'acò faguèsse un pau pati li veituro, iéu pense que sarié uno bono causo que se faguèsse un pau de pertout coume à Vendargo : mèns d'enfecimen pèr li gaz d'escapamen, mèns de proublemo d'estaciounamen, e espargna lou petròli avans que siegue trop tard ! E sènso counta que prendre lou tèms de pas toujour courre, qu'à l'ouro d'aro, li gènt volon èstre arriba avans que d'èstre parti...

Me semblo qu'es uno idèio que devrié faire soun camin.... 

Michello

L'erbeto di frisoun

Dins noste cous de prouvençau, lou dijòu, travaian despièi mant annado sus l'obro de Mistral, « Mirèio », obro majo pèr l'endeveni de la Lengo Nostro. Mistral avié despièi soun jouin'age lis iue dubert sus tóuti li causo de la naturo, e dins touto soun obro, li canto e lis enlusis.

Es ansin qu'au cant cinquen nous retrais lis amour d'uno planto ennegado, la « valisneria spiralis », en latin, «  vallisnerie en spirale » en francès, e en provençau, l' « erbeto di frisoun ». Aqui, lou Mèstre nous depinto lou miracle de la naturo pèr toujour perpetua lis espèci. Figuras vous qu'aquelo planto es enracinado au founs dis aigo, e que s'agis d'uno planto diouïco, valènt à dire que li flour femelo e li flour malo soun cargado pèr de pèd diferènt. Lis enflourescènci malo cargado pèr un pecoulet proun court, soun embarrado dins uno meno de tube estanc pèr apara lou poulèn de l'aigo.

Arribado à madureta seissualo, l'enflourejado malo roump soun pecoulet, li pèço dóu tubo que lou proutejavon s'escarton, e li floureto menudeto mounton à la surfàci de l'aigo, bono-di uno boufigueto d'èr que countenon. Arribado sus l'aigo, li floureto s'espandisson e derivon, butado pèr lou vènt.

D'aquéu tèms, dóu coustat di pèd femelo, soun long pecoulet enroula en espiralo se destiblo coum'un ressort e adus lou boutoun flourau à la surfàci de l'aigo ounte s'espandis en fasèn uno lóugiero baisso, e ço que dèu arriba, arribo : la floureto malo à la derivo toumbo dins la baisso e cabusso en escampant soun poulèn sus l'estigmato de la flour femelo.

Un cop la fegoundacioun coumplido, la flour barro si tepalo e lou long pecoulet se replego mai pèr ana madura lou fru tranquilamen au founs dis aigo.

Aquelo « erbeto di frisoun », emé mi cambarado de la Soucieta Boutanico de Vau-Cluso, l'erian anado vèire dins lou Rose, quasimen à l'autour dóu Pont Sant Benezet.

Dins l'obro de Mistral, «  Mirèio », es Vincèns que counto aquelo istòri à Mirèio, un biais galant pèr ié parla d'amour, e ié dire que, coume la floureto malo, ei lest à mouri pèr un poutoun de sa bello :

«  un poutoun pièi ma mort, Mirèio ! E sian soulet ! »

E coume toujour, siéu espantado pèr l'engèni pouèti de Mistral, mai perèu de remarca que dins la naturo, tout ei bèn estigança pèr que lis espèci se pousquèsson perpetua, que s'agisse de bestiouno o de planto, coume se la man dóu creatour èro aqui toujour lèsto pèr ajuda l'acoumplimen de soun obro.

« Mirèio, escouto, dins lou Rose

Disié lou fiéu de Meste Ambrose,

I'a'no erbo que nouman l'erbeto di frisoun ;

A dos floureto separado

Bèn sus dos planto, e retirado

Au founs dis aigo enfreisquierado,

Mai quand vèn de l'amour pèr èli la sesoun

Uno di flour, touto souleto,

Mounto sus l'aigo risouleto,

E laisso, au bon soulèu, espandi soun boutoun ;

Mai de la vèire tant poulido,

I'a l'autro flour qu'es trefoulido,

E la vesès, d'amour emplido

Que nado tant que pòu pèr ié faire un poutoun.

E tant que pòu se desfrisouno

De l'embuscun que l'empresouno,

D'aqui, paureto ! Que roumpo soun pecoulet ;

E libro enfin, mai mourtinello,

De si bouqueto palinello

Frusto sa sorre blanquinello..

Un poutoun, pièi ma mort, Mirèio !.. e sian soulet !

Frédéric Mistral. Mireille. Chant V

Michello

Lou voulame

Vincèns : « Bon-jour, papounet ! »

Lou papet : « Bon-jour vincèns ! Fai-me uno poutouno bello ! As acaba ti devé ? »

Vincèns : « O. Deman, ai un countourrole d’anglés. M’a faugu revisa tres longo léiçoun. Es pèr acÒ que siéu un pau tardié, vuei. »

Lou papet : «  siés un brave drole. Asseto-te aqui, contro iéu ! »

Vincèns : « Papounet, i’a de tèms que m’espères aqui ? »

Lou papet : « Crese que i’a un bon quart d’ouro. Èro en trin de bèure lou soulèu, coume li lagramuso, en jougant dÓu fifre. Sabiéu que vendriés. Avèn pres l’abitudo de nous rescountra, lou dimècre, dins lou tantost, pèr un pau barjaca. »

Vincèns : « La voudriéu pas manca aquest’ouro, sabes papounet ! Me fai plasé de t’ausi parla prouvençau. »

Lou papet : « Es verai qu’aquesto lengo, l’ausisses pas gaire à l’escolo. Es pamens la lengo de toun pople e, pèr acÒ, la fau pas Óublida. »

Vincèns : « De-que tènes aqui, papounet, à coustat de tu ? »

Lou papet : «gacho ! Es un voulame. Sabes que dimenche, lis gènt dÓu Pont de Garanço fan uno acampado. Nous an demanda de pourgi chascun un vièi Óutis, pèr lou mountra i jouine que nous vendran vèire. Alor, ai pensa à n’aqueste voulame qu’es penja dempièi de tèms, à la fusto de l’envans. Crese que toun paire se n’es jamai servi. »

Vincèns : « Es à tu, papounet ? »

Lou papet : « O. Lou tene de moun paire que lou tenié de soun paire. »

Vincèns : « Papounet, digo-me ! En de-que servié aquest’ Óutis ? »

Lou papet : « Hoi ! Vincenet, me demandes aqui de reviscoula un mounde qu’a coumpletamen desparèigu, un tèms que i’avié ges de mecanico, ges de tratour. »

Vincèns : « Mai, coume fasien alor dins lou campestre pèr rustica ? »

    Lou papet : « D’aquel tèms, chasco sasoun vesié arriba dins noste païs, tout

    un fum d’ome e de femo que se venien louga ; davalavon di mountagno e

    pendènt tout lou tèms que duravo lou travai, demouravon dins li mas que

    i’èron emplega. Ansin, pèr li meissoun, quouro lou blad avié fini de faire

    l’ambricot, èro lou tour di meissounaire amé si ligarello. Èro facile de li

    recounèisse amé si voulame embadouca, darrié l’esquino en bandouliero.

    S’acampavon en sÓuco, dous meissounaire pèr uno ligarello e se fasien

    emplega dins li mas de Prouvènço : Li dous meissounaire coupavon lou

    blad amé si voulame dinterin que la ligarello que li seguissié, fasié li garbo. Dins

    li grand tenamen, se poudié vèire de chourmo de mai de vint sÓuco.

    Vincèns : « Mai, avien pas pÒu de se coupa li det ?

    Lou papet : « Vaqui uno bono questioun. Subretout que si voulame coupavon

    miéus qu’aqueste. Avien si lamo mai prusènto ; fau dire que ié mandavon

    souvènt un cop de safre. D’uno man, veses, acampavon lis espigo, dinterin que

    de l’autro man, li coupavon d’un cop se amé si voulame. Perèu, pèr s’apara la

    man que tenié lis espigo, se boutavon à chasque det, un dedau de cano. N’ai

    trouba un dins un tiradou , que l’ai pres. Lou vaqui….Bouto-te lou ! Saras ansin

    un vertadié meissoumaire. »

    La maire de Vincèns que sort de l’oustau : «  Vincent ! Vincent ! où es-tu ? »

    Lou Papet : « Té, vaqui ta maire que te souno. La fagues pas espera ! »

    La maire : « Vincent, dépêche-toi ! nous allons être en retard pour ta leçon de

    musique. »

    Lou papet : «  Vai-ié lèu ! À dimècre que vèn. »

    Vincèns : « Vendras, hé, papounet ! »

    Lou papet : « Bèn segur ! Óublidarai pas ! Fai-me un poutounet ! Tèn-te

    gaiard ! »

    Papet, gigo-me ! papet, digo-me ! Es vengu lou tèms di semenço. Alor,

    coume s’èro sus uno terrado bèn laurado, i mouto bèn trissado, semèno,

    semèno lou papet. Ié vai plan-planet. Aro, lou tèms es clar ; mai es tant lèu

    arribado uno chavano ! Alor, di dos man, semèno lou papet e ié bouto tout

    soun cor, car l’obro es bello. Un jour, d’acÒ n’es segur, vendran li meissoun : La

    respelido de sa lengo, l’amour de soun païs saran sa recoumpenso. Dins lou

    campèstre, tourna-mai, beluguejaran « li cant dÓu terraire » e sus un èr de

    fifre, mountaran dins lou cèu de Prouvènço, aquéli vers alègre :

    « Desbadouquen nÒsti voulame,

    GalÒi jouvènt, sian i meissoun !

    Chatouno, en fasènt de liame,

    Acoumenças vÒsti cansoun ! »

    E lou papet se bouto tourna-mai à jouga dÓu galoubet….

    Michèu