mardi 31 août 2021

Lou journalet dóu Pont de Garanço N°100: « La bèuta de la naturo nous fai gau! » Mai 2021

 

Longo-mai !

Lou journalet dóu Pont de Garanço festejo soun centen numero sènso deguno frounsiduro !

Au fiéu de l'aigo


Se n'en parlo ges à l 'escolo ; nòstis escoulan n'en counèisson belèu pas lou noum ; soun saberu sus li grand flume de noste païs mai ignourènt sus li poulidi ribiero que serpentejon encò nostre.

Vuei, vous vau dounc parla d'uno dintr'èli que ié dison la Nesco : Soun noum vendrié d'uno divineta roumano, Aniesca, representado souto la formo d'uno femo pourtarello d'aigo e d'espigo de blad, simboulisant la vido, la richesso e l'aboundànço. Soun estatuo es vesiblo à Mouniéu sus soun relarg. N'i'a qu'afourtisson que vendrié dóu gre « anescuasa » perqué, dins si jour de deliranço, empourtavo tout sus soun passage.




Tout au long de soun cous, es uno veio de verduro que se pòu divisa en tres partido :


*la de sa sorgo dusco à Mouniéu

*la de si Gorgo

*la de Metamis dusco à soun rescontre amé la Sorgo de Veleroun.


La Nesco de sa sorgo dusco à Mouniéu



Aquesto partido de soun cous fai dins li 10 km ; la Nesco pren sa sorgo au pèd dóu vilage d'Aurèu, proche de Saut, à 750 m d'autitudo.

I'a en realita dos sorgo : l'uno au Castèu de Coudray e l'autro tout-procho que i'avié autre-tèms uno estacioun termalo roumano. Aquéli dous fielat d'aigo alimenton alor un laquet.

Ansin coumenço lou viage de soun aigo que serpentejo dintre li camp de lavando souto uno vouto de verduro.

Dins aquesto partido, 22 moulin pousavon dins lou tèms soun aigo pèr moulina l'espèuto.

Après Saut, soun aigo alimento alor un lau au pèd dóu vilage de Mouniéu qu'es aro devengu un cèntre de lesi.


La Nesco e si gorgo :

Partènt d'aqui, la Nesco dintro dins sa partido la mai espetaclouso ; au fiéu dóu tèms, a cava uno meravihouso gorgo. Pèr endré, la roco s'enarco d 'au mens 400m d'aut ; lou rode lou mai sousprenent es l'amiradou fàci lou Roucas dóu Cire. Touto la bèuta dóu liò fuguè lausa pèr F. Mistral dins soun obro de « Calendau » :


« Aquelo Nesco s'encafourno

dins uno coumbo arèbro e sourno,

E vèn, pièi un moumen que la roco subran

S'enarco amount qu'es pas de dire...

Vous parle dóu Roucas dóu Cire :

Ni cat, ni cabro, ni satire,

N'en responde segur, jamai l'escalaran. »


Aquéli gorgo aculiguèron dempièi 60000 an si proumiés abitant. De cavage fuguèron entrepres e an mountra la presènço de l'ome de Neandertal ; vivien dins li noumbròusi baumo tout de long de soun lié. Uno capelo fuguè pièi bastido souto la roco e long-tèms un roumavage fuguè ourganisa e segui pèr un fum de mounde.

Soun aigo finis alor pèr desparèisse : uno partido aparèis tournamai à la sourtido di gorgo devers Metamis ; l'autro partido s'en vai rejougne misteriousamen lis aigo de la Font de Vaucluso.

Poudèn èstre forço estouna qu'un tau pichot fielat d'aigo siegue à l'óurigino d'aquéli gorgo longo de 30km.


La fin dóu viage :



Serpentejo aro dintre li camp d'agroufioun e de vigno. Lèisso Metamis, pèr trouba Blauva, Malemort de la Coumtat , Venasco, Lou Bausset, Sant Deidié. Avans de saluda Perno li Font, crouso lou Canau de Carpentras que l'encambo sènso vergougno. Perno ié fai pièi la fèsto : Sis aigo coulo au pèd de la poulido Porto Nosto Damo e de sa Capeleto. Lèisso alor à regrèt la vilo pèr travessa dins un darrié envans de camp de meloun vo d'aspergo pèr fin-finalo se jita pas liuen dóu pont Capelly à Alten, dins la Sorgo de Veleroun. Ensèn van alor ajougne l'óuvezo dóu coustat de Bedarrido. Aura degu faire 27km pèr acaba soun viage à travès la Vaucluso.

Tout au long de soun viage, a trouba l'ajudo de quàuquis riéu que soun la Croc (26,1km), la Combe Dembarde (7,8km), la Rieu (6,2km) e la Riaille. Se ié poudrié apoundre d'àutri rajeirou pèr n'en coumpleta la tiero.

Aquelo ribiero es pas toujour un riéu tranquile. Perno n'en gardo lou souveni de si rouncado : la mai recènto es la de 2019.

Fau eilas ! signala qu'aquelo ribiero es pèr quàuqui marrit fenat lou mejan de se descarga de sis escoubiho. Pèr lucha contro aquel flèu que retrouban de pertout, uno assouciacioun s'es creado à Perno pèr neteja li ribo de nosto caro Nesco : « La Nesque, rivière propre » engimbro dempièi mai de 10 an lou netejage de soun cous e n'en sian tras que fièr e recouneissènt.

Pèr acaba, poudès tambèn regarda sus la telaragno un pichot repourtage d'uno vinteno de minuto que ié dison «  La Nesque, rivière fantastique ».

Coume Aubanèu dins soun pouemo « La Venus d'Arle », poudrès alor dire :


« Oh ! Sènso la bèuta de-que sarié lou mounde,

Luse tout ço qu'es bèu, tout ço qu'es laid s'escounde ! »


Michèu

La crounico dóu tèms dóu Courounavirus


Enfin la plueio !

Nous l'avien proumesso, es enfin arribado pèr aquelo darriero semano d'Abriéu, e n'a toumba, crese, dins uno semano tout ço qu'avian pas agu despièi aquéli dous darrié mes.

Aro sian quite !

Dóu cop, la vegetacioun a fa un crèis qu'es pas de dire ; lis aubre qu'èron un pau tardié pèr desplega si fueio se soun despacha de lis espandi ; li glaujo flourisson à bèl eime, li roso tambèn desplegon si courolo, s'espoumpisson e se perfumon pèr nous enebria. Vuei, proumié jour de Mai, a plóugu tout lou sanclame dóu jour , e sus lou cop de sièis o sèt ouro de vèspre un pichot ventoulet s'ei mes à boufa, la plueio a cala, e belèu que la journado s'acabara em'un rai de soulèu pèr nous faire lingueto.

Li plumachié soun tambèn flouri ; s'avès pas planta vòsti tartifle, ei lou moumen ! Ai alesti li plantun de poumo d'amour, de cougourdeto, merinjano, pebroun, bledo, mai li metrai au jardin quouro li sant de glaço saran passa, valènt à dire après lou 13 de Mai ; voudriéu pas li degaia en estènt trop pressado. .

Lou gouvèr a proumés de nous desencacalausa bèn-lèu, mai la pandemìo ei pas acabado, lou moustras de couvide es encaro aqui que varaio.

La « fèsto dóu  travai »es estado bèn arrousado, mai acò a pas empacha li manifestacioun poulitico e li garrouio. Sabe pas se li marchand de flour an pouscu vèndre si bouquetoun de muguet, mai à Nantes ( que ié fasié à pau pres bèu tèms), mou felen Benezet, emé dous de si coumpan n'an vendu 350 brout !


Em'aquelo bono plueio, la vegetacioun es en aio ; chasque jour vese de chanjamen dins lou jardin ; lou cabrifuei alargo de lòngui tijo qu'assajo d'enviròuta ounte que siegue ; fau pas resta à coustat senoun vous arrapon coume la vigno arrapè lou roussignòu dins lou pouèmo de Mistral.

Li merle siblon à noun plus dóu matin jusqu'à jour fali, e merle e merlato soun de longo à sautourleja dins lou jardin en bousco de mangiho pèr abari si pichot. I'a tambèn un parèu de tourtouro que nison aperaqui e venon au galinié manja li grano de viro-soulèu. Li sarraié se soun esfournia, vese plus lou parèu ana-veni pèr apastura la nisado.

Queto plueio avèn mai agu despièi dous jour ! ( li 10 e 11 de Mai) n'a toumba, d'aigo, à bro, à ferra, e crese qu'ei pas feni. Me demande s'ei pas la plueio d'Abriéu qu'a espera Mai pèr toumba ; nourmalamen plòu en Abriéu e se dis : « Abriéu ei de trento ; se n'en plòuvié 31, farié de mau en degun » E a talamen plóugu qu'en Avignoun , lou Rose ei sourti de soun lié !

Après dous jour de tèms siau, la meteo anouncio de plueio :

« En Mai, pichoto plueio

Degun enueio », alor que d'àutri ison : « Au mes de Mai

Fau que plóugue jamai. »


Michello


Lou mes de Mai, un mes de fèsto !


Lou prouvèrbi dis : « En Mai, fai ço que te plais....mai te marides pas ! »

Se dis encaro : de Mai jusqu'au 28, l'ivèr ei pas cue », ço que vòu dire que mau-grat que lou tèms siegue siau e caud, sian pas à l'abri d'un cop de fre ; e poudrié èstre la memo causo pèr lis amour...

Mai es un mes troumpaire !

Autro-fes se festejavo « lou Mai » ; li jouvènt penjavon un bouquetoun à la porto de la chato que desiravon, mai pas qunte bouquet que siegue ; se chausissié segound la reputacioun de la chato ; d'eisèmple : aubespin : siés graciouso e t'ame, l'agrenas : meichanto, la vióuleto : siéu en doutanço de ta vertu, roumanin : m'as abandouna, ourtigo : siéu segur d'èstre troumpa, branco de figuiero : chato fierouso, lausié : risques de te seca sus plaço, sambuquié : feinianto ; de cop que i'a, anavon jusqu'à penja la « panoucho », valènt à dire un pataioun sale acrouca à-n-un bastoun, acò pèr li chato que fasien lou bounur dis autre. Se capitavo quàuqui fes que dous jouvènt venien davans lou meme oustau, e acò fenissié en garrouio. D'àutri cop encaro, lou paire èro en doutanço de la reputacioun de sa chato, alor anavo avans elo vèire lou Mai penja à la porto, e de fes que i'a, lou chanjavo pèr pas ié faire de peno.



Autro-fes se fasié tambèn li Rouguesoun, li tres jour avans lou dijòu de l'Ascencioun : li gènt e lou capelan anavon en proucessioun dins lou campèstre pèr atira la benedicioun dóu cèu sus li champ e escounjura lou marrit tèms. Se disié : «  Fan lou tour di Rouguesoun », à coumta dóu 25 d'Abriéu, la Sant Marc o Marquet, un di cavalié de la fre ; chasque jour anavon dins un rode nouvèu dóu terraire. Aquelo pratico fuguè istituïdo pèr Sant Mamert, avesque de Vièno au siècle cinquèn ; s'atrobo qu'aquèu sant ei lou proumié di « sant de glaço ». Aquéu jour, lou prèire aguènt benesi li champ, li chato culissien de planto verturiouso pèr sougna tout l'an gènt e bèsti di plago e di malautié. A l'ouro d'aro, li gènt an pas tant la fe, ço que fai qu'aquéli pratico se soun quasimen perdudo e li gènt sabon plus escouta lis ancian e respeta la naturo.

Lou proumié de Mai es encaro lou jour d'óufri lou muguet »porto-bonur ». Aquelo flour graciouso e redoulènto simbouliso la pureta, la joio, la discrecioun ; ei lou signau de la primo revengudo, l'aboudànci de la naturo.

La coustumo d'óufri de muguet «  porto bonur »lou proumié de Mai nous vèn de liuen.

Catarino de Medicis anavo emé soun drole Carle lou Nouven rescountra Nostradamus à Seloun de Prouvènço. Faguèron pauseto dins lou Tricastin e Catarino carguè un de si chivalié de Sant Pau di Tres Castèu d'adurre un message i Borghese in Itàli. Un an après lou chivalié s'entournè au castèu, e avans d'arriba, travessè un bos clafi de muguet. N'en culiguè de brassado qu'óufriguè au jouine Rèi. Lou Rèi, ravi d'aquéu presènt redoulènt óufriguè un brout de muguet à chasque persouno de sa court en disènt : «  que siegue ansin chasqu'an. ».

Lou muguet ( Convallaria majalis)  es uno planto óuriginàri dóu Japoun que fuguè aducho en Franço à l'age mejan.: lis ancian l'avien bateja « pichoto muso »bono-di soun perfum enebriant ; à l'age mejan, lis abouticàri lou noumavon « lilium convallium », ço que belèu ispirè Balzac pèr soun ufanous «  ile dins la valèio ». Lou muguet es uno planto pouisouno mai emplegado dins la farmacoupèio e tambèn dins la parfumarié.

Despièi 1889 lou muguet es assoucia à la fèsto dóu travai.

Lou 1er de Mai de 1886, à Chicago, lis oubrié óutenon la journado de vuech ouro bono-di l'ajudo di sendicat, mai un afrountamen emé la pouliço entrinè la mort de mant uno persouno.



Quàuquis annado après, en Éuropo li sendicat istituïsson la «  journado internaciounalo di travaiaire » qu'ei devengudo «  la fèsto dóu travai ». Is Estat Uni d'Americo, lou counflit nasquè en 1884 ; li sendicat s'èron douna dous an pèr impausa i patroun la limitacioun de la durado de travai journadié à vuech ouro.


Lou 1er de Mai de 1886 un grand noumbre d'oubrié óutenon satisfacioun, mai d'autre ( à pau pres 340 000) dèvon se bouta en grèvo pèr faire plega li patroun. Lou 3 de Mai, uno manifestacioun fara tres mort demié li grevisto de la Soucieta Mac Cormick Harvester à Chicago. L'endeman, i'aguè uno marcho de proutestacioun , e uno boumbo petè e faguè quinge mort demié la pouliço. Cinq anarchisto saran pendu mau-grat de provo mau-seguro.

Tres an après aquélis evenimen, à Paris, un coungrès s'acampo pèr decida de redurre la journado de travai à vuech ouro. Lou 1er de Mai de 1890, lis oubrié se bouton en grèvo e fan lou passo-carriero dins Paris.Chausiguèron alor la roso bartassiero coume simbole en souveni de Fabre d'Eglantine qu'avié istituï lou calendié republican ( e escri la cansoun : « il pleut, il pleut bergère » Tóutis aquéli countestacioun feniran pèr abouti e la journado de travai de vuech ouro sara finalamen adóutado en 1919 ; es à coumta d'aqui que lou 1er de Mai ei devengu lou jour de toúti li countèsto.

Mai es en Abrieu de 1914 que lou Marescau Petain istituïguè « La fèsto dóu travai e de la councòrdi soucialo » e chausiguè lou muguet coume emblèmo.

Michello

...