jeudi 7 mai 2020

Lou journalet dóu Pont de Garanço n° 90 Mai 2020


«Amé l’espèr d’uno vido meiouro ! »
La font

Li nouvello èron raro, pervenien dóu front pèr li letro e i’avié bèn un journau que quauquìs un recebien, mai lou falié croumpa vo miéus emprunta.
                                             

Lou mejan lou mai segur pèr èstre au courrènt èro d’ana à la font.
Au founs dóu vilage, en fàci de la ribiero, se troubavo un grand pargue, embarra d’uno muraio de pèiro, que i’ èro lou castèu dóu Thuron. Bèn qu’abita, disien-ti, avian jamai rescountra degun dins aquesto oustalasso escoundudo dins lis aubre.
A l’angle de la muraio capitant sus lou camin, se dreissavo lou mai grand aubre jamai vist, uno platano mai que mai centenàri amé un pège grandas de cinq à siès mètre de tour supourtant de branco tóuti mai grosso que de bèus aubre.
                                                                             
Soun autour à soun pounchoun parèissié ajougne la dóu Mondomi, soun vesin.
Lis ancian disien qu’aquesto platano èro estado plantado pèr Enri quatre, rèi de Franço, un jour que passavo aqui, venènt de vèire soun amigo Floureto, à Nerac, e se rendié dins li Ceveno.
Quouro demandavian coume aquest aubre poudié demoura dre li jour de ventaras e de chavano, nous respoundien que si racino s’espandissien de Monbette au Mondomi, que soun bèn aliuencha de cinq cènt mètre.
L’ametian talamen nous empressiounavo subretout quouro escalavian dedins partènt di proumièri ramificacioun.
Au pèd d’aquesto platano coulavo la font, uno aigo glaçado l’estiéu venènt di sorgo gisclado de la plano de Bor, vaste e aut platèu bousa douminant lou Vilage-Aut .
                                                                 

L’aigo s’escoulavo pèr tres gros grifoun e de memòri d’ome, s’èro jamai agoutado.
Aquesto font èro la prouvidènci dóu vilage, car avien basti dessouto li bournèu un grand reitangle de ciment, au founs e sus li coustat, amé li bord clina que li femo ié fasien si bugado.

                                               
Ié fasié fres l’estiéu, nòsti gèns nous interdisien de bèure l’aigo pèr pas se sang-glaça.
Auprès de la font, souto la platano, de pège d’aubre ressega e abandouna, nous servien de banc.
Li femo passavon de bon moumen au lavadou siegue pèr ié faire sa bugado, siegue pèr ié veni querre l’aigo pèr l’oustau.
Dessus nòsti banc, se vesié, davalant dóu Capiol, arriba uno femo vo un drole, un gerlet à chasco man e lou cièucle sus l’espalo ; emplenavon li gerlet pausa souto li boucau qu’escampavon l’aigo dins lou lavadou, li pourtavon plen souto la platano, pièi s’entouravon lou buste dóu cièucle qu’ anavo repausa sus li gerlet tengu à chasque bras.

                                                                 
Alor lou pourtaire s’aluenchavo lentamen e seguramen, car l’escart mantengu pèr lou cièucle permetié de supremi lou balan o balançamen di ferrat crea pèr la marcho, pèr toco de noun pèrdre uno partido de l’aigo.
Mai lou mai souvènt, la femo fasié uno pauso e un brout de parleto amé li bugadiero.
                                                                 

Lou tantost, plus generalamen , li femo fasien si bugado.
Li regardavian arriba butant la barioto cargado de la grando bacino coumoulo de linge, lou bachoun, lou bacèu e un gros saboun de Marsiho.
Ero un vertadié espetacle.

Ageinouiado sus lou bachoun, caisso de bos desmunido d’un coustat (pèr pas agué li geinoui sus lou ciment bagna) sabounant, fretant e pausant uno pèirasso sus lou linçòu que lou courrènt entrinavo, bru di bacèu picant la crasso, lou de l’aigo rajant di canello, crid di pichot dins lou landò qu’avié faugu amena de l’oustau bord que la mameto èro sourdo e lou gardarié mau, e pér-dessus tout acò lou parladis fort di bugadiero pèr se faire ausi.
                                                   

Quant de chamaio de femo e de bataio d’ome soun partido de la font ! car li bono lengo dóu vilage fasien tamben sa bugado e meme mai souvènt !
Fau bèn dire que li distracioun èron pas noumbrouso !
Lou travai, toujour lou travai.
Ero dins l’oustau pèr faire la soupo, alesti pèr li bèsti, cura li vièi souvènt impoutènt, mai à la vido duro.
Ero à la bastido, à la terro pèr ié faire veni quàuqui lièume, semena vo acampa lou blad negre, rintra li tartifle, à la sesoun
                                                                         
acampa li castagno e li nose,
e tout acò pèr la femo quouro l’ome èro parti à la guerro vo travaiavo à l’usino dòu ciment.
La mameto vo lou papet, quàuqui fès li dous, demouravon à l’oustau e s’óucupavon de permena lis auco en gardant lou nistoun s’avien pas coumpletamen perdu l’esperit.
                                                     

Mai lou plus souvènt, la maire enmenavo lou pichòt i champ vo au lavadou après lou dina, la veissello renjado e la soupo dóu sèr trempado dins la soupiero aclapado souto lou plumoun dóu lié que ié gardarié sa calour jusqu’au soupa.
I’avié uno mai grando animacioun à la font quouro la Meli e la Touaneto fasien bugado en meme tèms.
Eron li dos mai fòrti lengo dóu païs.
Forto coume d’ome, la pèu ruscado pèr l’èr di champ e lou fiò dóu soulèu, èron tóuti dos maridado e avien fa de poulit pichòt.
Duro au travai, picavon coume de sourdo sus soun linge e cridavon pèr charra d’autant mai que tabassavon mai fort.
Amé elo, tout ço que se debanavo dins lou vilage èro coumenta, disseca e mouralisa !
Garo à li qu’avien agu uno chamaio, acò se sabié car l’iro porto liuen li mot !
Atencioun à-n’èli qu’anavon à la messo e farien mièus de barra sa bouco se voulien pas que la ié tancon.
Se plagnien lis un, se rejouïssien dis enuei dis autre. Tout èro mes à jour à la font davans un auditòri interessa.
Se ié blanchissié lou linge e se ié negrissié li reputacioun.
                                                 
                     

-Alor, la Meli, disié la Touaneto, sabes que lou Valentin es au bout ? passara pas lou divendre, es moun ome que me l’a di !
-A soun age, fau bèn que parte, respoundié la Meli. E meme que sara uno bono afaire pèr la chato, « la Parisenco » !
                                                         


-As vist coume es fiero ? lou darrié cop qu’es vengudo vèire soun « vièi », parlavo pounchu !
-E sa raubo ! quet gènre ! dous Jèsu !
-A iéu, es à peno se me diguè bonjour. Me counèis belèu plus ? Se souvèn pas quouro ié garcère uno rousto à la sourtido de la messo e sabes perqué ? Countavo qu’anave pas toujour à la Roco pèr vèndre mi cabecou ! Queto vergougno !
Es moun ome qu’èro pas countènt. L’aurié ensucado la panturlo ! Acò ié faguè pas plési d’ausi acò !
-Sabes, reprenié la Touaneto, soun ome à « la Parisenco », a uno bono situacioun dins la grando vilo ; es founciounàri !
-Founciounàri ! Founciounàri ! N’en podes parla ! Sabes ço que fai? Te lou vau dire iéu!
                                                                         
-Es fatour di posto e a jamai sachu legi !
-E acò es verai, es noste recebedou que me lou diguè à iéu quouro siéu anado à la posto pèr touca de sòu sus un mandat pèr l’Aliço que saup pas legi e meme counta de segur !
-E tu, la Touaneto qu’es tant bèn rensignado, sabes ço que fai elo, la femo dóu fatour d’à ped ?
-Eh bèn ! fai de meinage encò li riche, coume fasié lou siéu eici aleva qu’a pas la vaco e lou vièi à cura aqui !
E venié la sentènci….
-Aquesto Parisenco, aquesto « Madamo Pounchu », mourvelouso, salo e marrido, es pas estado capablo de ié faire un drole au fatour! Pamens a bèn lou tèms pendènt que s’encamino amé sa bouito, d’à ped en vilo !
-E dire que quouro lou Valentin sara parti, vai prene aquesto oustalasso à-n-elo touto soulo bord que sa sorre es morto pas maridado.
-Quouro lou fatour aura acaba de se faire vèire eilabas, poudra permena sa bouito sus lou vèntre dins l’oustau dóu vièi, aura la plaço.
-Dous Jèsu ! Que i’a de mounde qu’an de chabenço e que lou meriton pas !
De cop que i’a, la Meli e la Touaneto èron pas d’accòrdi, alor s’aubouravon dóu bachoun e brandissien lou bacèu à la recerco de la tèsto rivalo.
L’un de nous partié lèu averti lou proumié ome trouba pèr li separa e èro pas eisa !

Un pau apasimado, tournavon parti à sis oustau ensèn countinuiant de se disputa, urousamen li bras butavon li barioto e soulo li lengo founciounavon…...

                    Tèste leva dóu libre « le village
                    de mon père en Périgord»
                    de Pierre Fanlac

                                              (Reviraduro en prouvènçau pèr Michèu)

Epidemìo e pandemìo en Prouvènço, au debana di siècle...

Pèr estaca lou bout, fau douna d'esplico sus aquéli mot. Uno epidemìo es uno malautié countagiouso e enfeciouso que s'espandis à la lèsto à-n-un grand noumbre de persouno, alor que pèr uno pandemìo, l'espandimen s'alargo à tout un countinent o encaro au mounde dins soun entié.

Li proumièris epidemìo que fuguèron encartado se debanèron i'a d'acò de long-tèms ; tout d'abord, au siècle Vèn avans Jèsu Criste, alor que la civilisacioun gregalo ei flourissènto, uno epidemìo de fèbre tifouïdo empourtè di tres part uno de la poupulacioun d'Ateno.
Pièi fuguè la « pèsto Antounino », valènt à dire uno epidemìo de variolo, arribado d'Etioupìo, pièi d'Egito e de Libìo, agarriguè l'Empire Rouman e faguè dès milioun de mort.
Fuguè pièi la «  pèsto justiniano » qu'agarriguè l'Asìo e l'Éuropo, uno epidemìo de pèsto bubounico que revenguè d'un biais regulié dous siècle de tèms e faguè de milioun de mort.
A l'Age Mejan, fuguè la «  pèsto negro »que s'amatè de 1347 à 1353, pèsto bubounico trasmesso pèr li niero di gàrri negre ( gàrri asiati);                    

faguè entre 25 e 35 milioun de mort ( 40% de la poupulacioun). Fuguè lèu espandido à l'encauso di guerro e dis escàmbi coumerciau.Li gàrri negre que seguissien li marchand aguèron lèu fa de remplaça nòsti gàrri éuroupean, e coume li cat èron esta pèr la majo part estermina, supausa qu'èron d'èstre malefi, plus degun pèr tua li gàrri! Sèmblo tambèn que la saleta, li gènt se lavavon pas, èron enfeci de parasite, e sis oustau tambèn, tout acò majouravo encaro lou flèu.           
Pèr ço qu'es dis àutri epidemìo, vo pandemìo, avèn un pau mai d'esplico sus lou debana di causo.
En 1664-1665, un batèu que s'entournavo devers Touloun rescontrè sus la Mar Nostro un veissèu qu'avié pres un marrit cop de vènt e qu'èro en malo-abèu* ; lou tirassèron enjusqu'à Touloun pèr lou faire arrenja ; avans de s'enana mai à Marsiho, lou capitàni dóu veissèu óufriguè à l'autre capitàni, pèr lou gramacia de soun ajudo, uno balo de sedo de Smirno de sa carguesoun.
Mai ço que sabien pas es que la balo èro enfecido de niero enfenouiado ; l'epidemìo aguè lèu fa de s'espandi dins Touloun. Lis estajan van èstre counfina au siéu, lavon li carriero e li plaço emé de vin, netejon li paret dis oustau emé de caus.
                            
Èro enebi de se recampa dins d'espàci claus e cubert. Li capello e li glèiso soun barrado, e li gènt se podon pas marida. Li chin e li cat soun escoufi, li gènt embarra au siéu, e aquéli que se soumeton pas e coumproumeton la santa dis autre soun penja ! Li magistrat gardon li clau dis oustau e cade jour li gènt dèvon parèisse à sa fenèstro pèr èstre coumta, e dèvon dire se soun malaut ( countamina) e se se soun countamina, li menon au lazaret. Lou capo d'oustau pòu sourti dos o tres cop dins la semano pèr ana querre de mangiho dins lis entre-paus de la coumuno.
Lou counfinamen durè tres mes de tèms.
                                 
En 1720-1721, la pèsto arribè mai à Marsiho à bord d'un veissèu que venié de Sirìo emé de balo de coutoun e de sedo pèr la fièro de Beau-Caire. Quouro s'avisèron que li balo èron enfecido mai pèr de niero, li desbarquèron sus uno isclo pèr li faire crema. Mai aniue, de voulur n'en raubèron e espandiguèron lou flèu en Prouvènço. Es à-n-aquéu moumen que fuguè istituïdo la quaranteno, pèr lou proumié cop. D'ùni persouno fugissien li vilo, d'àutre s'istalavon dins de baumo. Bastiguèron la muraio de la pèsto en Vaucluso, sus vint kiloumètre pèr dessepara lou rode san dóu rode enfeci. Pèr s'apara de la countagioun e di marridis óudour, li gènt se tapavon lou nas e la bouco emé de masco embuga de vinaigre (lou vinaigre di quatre voulur); li medecin cargavon un mantèu, de gant, e un masco en formo de tèsto d'aucèu ; dins lou bè ié clafissien d'erbo aroumatico pèr filtra l'èr enfeci.
                                                           
A Marsiho, pamens, Mounseigne de Belzunce sougnavo li malaut e se faguè pas enfenouia.
I'aguè 120 000 mort dins la regioun.
                               
Dins lis annado 1830, pièi 1884 e 1885, i'aguè encaro un autre flèu qu'arribè mai à bord d'un bastèu, aqueste cop èro lou coulera que se trasmeteguè pèr li gandolo di carriero que carrejavon lis aigo counchado e li fenso. Li malaut fuguèron counfina dins li lazaret e un counfinamen geougrafi fuguè establi ( frountiero emé l'Italìo barrado). I'aguè mai 100 000 mort dins la regioun.
                         
         
En 1916, dõu tèms de la proumiero guerro moundialo, lou Dóutour Carnot remarco sus li sourdat li marco d'uno marrido gripo qu'agarris li póumoun ; mai en pleno guerro, ié fan gaire cas. Tre 1918, emé lou desbarcamen di sourdat american la pandemìo s'alargo dins lou mounde ; toucara meme lou Rèi d'Espagno, es pèr acò qu'aquelo pandemìo fuguè batejado gripo espagnolo. Faguè entre 30 e 50 milioun de mort dins lou mounde, 200 000 en Franço. ( Edmond Rostand e lou pouèto Apollinaire n'en mouriguèron éli tambèn)             
   

En 1956, ei la gripo asiatico que fai soun aparicioun e fara 4 milioun de mort., pièi lou virus chanjo e s'entourno en 1968, la pandemìo ei batejado gripo de Hong-Kong.e fara mai un milioun de mort dins lou mounde.
Se la medecino e l'igièno an fa forço prougrès pèr faire s'avali de malautié mourtalo coume la pèsto, lou coulera, la veirouleto, la tuberculòsi, e d'autre, fau remarca que chasqu'an la gripo countunìo de tua un fube de gènt, e aro vaqui un nouvèu courounavirus que laisso li scientifi sènso trop de responso.
Antan, aquéli flèu èron counsidera coume de punicioun, de castigamen manda pèr Diéu o li sant , e lou soulet remèdi, èro de prega e d'imploura lou perdoun.
I'a pamens agu quàuqui-fes de causo estranjo que se soun passado e qu'an arresta lou flèu. Pènse, d'eisèmple au «  Miracle de Carpentras », dóu tèms de l'epidemìo de pèsto dóu siècle 17èn, e la campano de la capello Nosto Damo de Santa 

que s'èro messo à souna à brand en pleno niue quouro l'epidemìo calè. E à Cerèsto ounte uno epidemìo de veirouleto avié tua forço gènt, lou flèu s'arrestè tre qu'aguèron coumença uno nouveno à l'adrèisso dóu Sant patroun dóu vilage, Sant George. A l'Isclo de Venisso, dins la Coulegialo Nosto Damo dis Ange, i'a un tablèu que li gènt de toustèms soun vengu ié prega davans dins lou cas d'epidemìo coume n'i'a'gu à passa tèms. E fau remarca qu'en 1636, au tèms de la pèsto negro, la viloto fuguè espargnado ; avien fa la proumesso d'entreteni la flamo d'uno lampo pèr gramacia la vierge e li sant de sa prouteicioun. . Pièi i'aguè la revoulucioun e la proumesso fuguè óublidado. Quouro venguè l'epidemìo de coulera, en 1837, decideron de mai atuba la lampo, e quouro, quàuquis annado après, i'aguè mai uno epidemìo, la vilo fuguè mai espargnado.
                                                           
E aro, dequé pensa de nosto situacioun sanitàri ? Vesen bèn qu'es pas lou proumié cop que l'umanita dèu teni targo à-n-un flèu d'aquelo impourtanço e que nous fau rèsta umble e soulidàri ; belèu qu'acò vai adurre de cambiamen impourtant dins noste biais de viéure, destria lou necite e lou superflu , e tourna-mai viéure soubramen.
                                                                Michello
malo-abèu : détresse ( pour un navire)

Sourso :
Reportage de FR3 PACA ( sus la telaragno)
La France pittoresque
Dominique Amman : la « serrado » à Toulon
Crounico dóu proufessour Fabiani. ( revisto « Alternatif bien-être n°163)
Article dóu journau la Provence

Pèr parla d'aurre...

Fin finalo, lou mes d'Abriéu s'es pas acaba sènso plueio ; urousamen pèr nàutri !
Plueio e soulèu, la vegetacioun es à noun plus ! Tout crèis, tout flouris, es un chale pèr li jardinié !
Quouro siéu dins lou jardin, siéu urouso de regarda tout ço que se passo à moun entour. Li bèsti e li planto sabon pas ço que nous agarris, sabon pas que sian counfina, entoupina, encacalausa, serra...
Eli soun libre, fan ço que la naturo ié dis de faire, ni mai ni mens.
Li pichot sarraié de la cabaneto se soun envoula divèndre passa, d'ouro.                             

 Lis ause bresiha dins lis aubre à moun entour.Li cacalaus se soun desencacalausa e an carga d'apetis. Despièi belèu dous o tres an i'a mens d'aquéli pichot limaçoun dóu cruvèu pounchu, mai n'i'a uno nouvello raço qu'es arribado, crese que ié dison «  clausilie » sa couquiho es aloungado en espiralo e traucado à soun fin bout. La bèsti ei quasimen negro. Crese qu'es éli qu'an escoufi li pichot limaçoun.                        
Ai alesti lou jardin d'ourtoulaio, e bèn-lèu se vai pousqué mètre li poumo d'amour e li merinjano ; d'abord fau leissa passa li Sant de glaço ( li 11, 12 e 13 de Mai), qu'es uno pountannado toujour un pau tihouso pèr lou jardin.
Crese que li piboulo an enfin feni de larga sa moulounado de «  coutoun » blanc que voulastrejo de pertout, e que ma fai esternuda e pougne lis iue. Chasqu'an, acò m'empouisouno tout lou mes d'Abriéu.                 

Enfin, se fau pas trop plagne, ai ausi adematin à la radìo qu'au Kenia, éli an vertadieramen de soucit : soun enfeci de sautarello, o pulèu de bóudròu*               

que ié devaston si culturo, en mai d'agué la secaresso e la calourasso.
Que de malastre !

Michello
* Criquet pélerin