lundi 17 octobre 2022

Lou journalet dóu Pont de Garanço N°113: « Sènso òli, mai pas sènso enavans!» Òutobre 2022

     


      

                            Lou descruvelage




L’ome travaiant à l’usino de ciment, la femo s’òucupavo di pichot, di vièi, dóu meinage, di bèsti e di faturo.

Pèr gagna quàuqui sóu de mai, li femo qu’avien  de vièi valide s’emplegavon dins li castèu dóu vesinage coume cousinièro, servanto o encaro damo de coumpagno, mai li plaço èron pas noumbrouso.

Se descruvelage.  La countrado a forço nouguié e i’avié aquéli que n’en èron prouprietàri e vendien sa culido un bon pres, e lis àutri, lis umble que descruvelavon pèr li proumié.

À n’aquéli se pourgissié de saco de nose e rendien lou fru que ié dison nougaioun vo cruvèu, lou descruvelage counsistènt à separa lou fru de sa couquiho. Gardavon ansin li cruvèu esclapa que servien à alimenta lou fiò.

Ma grand, adeja vièio, descruvelavo ;  apelavo aquel’obro passo-tèms, pèr crento segur.

Assetado sus uno cadiero basso toucant « lou cantou », li genoui suspourtant uno tableto de bos fin e dur, la man drecho armado d’uno masseto de bouis de long margue, picavo d’un cop se la nose tengudo de la man senèstro e roumpènt la couquiho, n’en retiravo li nougaioun sènso lis esclapa. Bèn-qu’acò parèiguesse facile, falié uno bono pratico pèr pas escracha la nose ; cachado, avié pas la memo valour marchando e pèr counsequènt, èro pas autant pagado à la descruvelarello.

Li nougaioun èron destina à la counfisarié pèr afistoula li pastissarié, o bèn pèr faire de bòni causo que li marchand vendien i riche.

Ai garda d’aquel tèms, uno masseto bèn usado, aguènt apartèngudo à ma grand, testimòni de moun enfanço perigourdino.




                            « Le village de mon père »

                                 Pierre Fanlac

Reviraduro en prouvençau pèr li sòci dóu Pont de Garanço



                            Counmemouresoun


Sian vuei lou 22 de Setèmbre, e i'a trento an d'acò, Veisoun e soun encountrado se negavon...



I'avié tres semano qu'aviéu agu moun mudamen pèr reveni travaia dins lou Vaucluse, après dès annado dins l'Isèro. Basto, ère à quinge kiloumètre de Veisoun quouro aquéu delùvi arribè.

Me souvène que tout lou tantost plóuvié à bro, talamen que l'aigo que toumbavo sus li terrasso rintravo souto li porto-fenèstro, èrian tóuti emé de ferrat e de pato pèr agouta tóuto aquelo aigo ; e sabian pas ço que se passavo gaire liuen d'aqui. Sus lou cop di cinq ouro, la plueio avié cala, èro lou moumen de m'entourna à l'oustau, que restave à l'autre bout dóu despartamen, après Ate. Me boutère en camin, mai tre sus la pichoto routo, vesiéu plus mounte anave : la routo e li champ de chasque coustat, tout se tenié, tout acò fasié coume un lau. D'aigo à perdo de visto, e de branco, d'erbo , touto meno de causo e de poumo que ié floutavon dessus. Revèse encaro li poumo roujo flouta sus l'aigo ; ço que me guidavo, èro li lèio d'aubre que bourdavon la routo. A -n-un recouide, i'avié li gendarmo que lèissavon passa que li vèituro à gazòli. Tant bèn que mau, pousquère me póutira d'aqui e aguère la bono idèio de m'endraia vers Bouleno e d'aqui aganta l'auto-routo jusqu'à-n-Avignoun-sud. E tout de long de la routo, pèr m'assoula d'aquéli treboulèri, escoutère pas la radiò, mai de musico. Es soulamen arribado à l'oustau qu'aprenguère tout ço que s'èro passa : ma bello-maire qu'èro aqui avié vist aquélis evenimen à la televisioun e se fasié de marrit sang pèr iéu.Es coume acò qu'aprenguère tout aquéu malastre.

Aquéu jour d'aqui, à la debuto de l'après-dina, èro toumba seissanto-cinq pèr cènt de l'aigo que toumbo d'abitudo dins uno annado, es à dire vuetanto cinq milioun de mètre-cubo d'aigo, en dos ouro de tèms. E touto aquelo aigo davalavo di colo alentour dins l'Óuveso talamen gounflado que passavo à dès-e-sèt mètre en subre de soun nivèu abituau, empourtant tout sus soun camin: pont, veituro, caravano, aubre, oustau, e tout acò fasié de barrage que fasien encaro mounta lis aigo que negavon tout. I'a de gènt que fuguèron sauva, estènt qu'èron mounta sus li téulisso e que pousquèron èstre recampa em'un elicoutèri ; d'àutri aguèron pas aquelo chanço..

A Veisoun i'aguè trento-quatre mort, quatre à-n-Aubignan , un à Gigoundas e quatre despareigu. Faguèron veni vue milo poumpié, dès elicoutèri pèr sauva li gènt, i'aguè seissanto-sèt coumuno e nòu milo persouno daumajado. Trento dous oustau qu'èron basti proche de la ribièro fuguèron agrasa e douge pont empourta pèr lis aigo enferounado.E au mitan d'aquéu malastre, d'aquéu mouloun de rouino, lou pont rouman , èu, brandè pas , i'aguè soulamen si parabando que fuguèron escagassado, èu que fuguè basti au proumié siècle, e que, de segur, n'avié vist d'autre.

L'an d'après, en Nouvèmbre de 1993, aguère moun mudamen pèr travaia à-n-Ate, e lou meme mes, i'aguè tambèn un delùvi, coume à Veisoun que se prouduguè, ; de plueio eicepciounalo, d'aigo que davalavo de tóuti li colo alentour pèr se vueja dins lou Calavoun qu'èro à soun massimon, e que carrejavo.. Ai vist passa de veituro, d'aubre, tout un fube de causo, e meme un nadadou . Mai la situacioun fuguè pas tant grèvo qu'à Veisoun, bord qu'avien previst qu'acò poudrié arriva, alor avien istala de palo mecanico sus cade pont pèr arrapa lis aubre e empacha que faguèsson de restanco ; un camioun anavo tant lèu vueja tout ço qu'avien póutira dis aigo. Ansin i'aguè gaire de degai.

Trento an d'acò, mai s'óublido pas.



                                                     Michello

Li chifro qu'ai douna dins aquéu tèste lis ai trouva sus la telaragno.


                                        Plueio !



I'a de jour e de jour que l'esperavian, aquelo plueio, fuguè anounciado mai que d'un cop...pèr rèn !

Lou tron petavo plus liuen, se vesié d'uiau, mai ges de plueio au nostre ! Fenissiéu pèr plus crèire ço que nous anounciavo la meteò. E pièi, aquesto niue, douçamen, bèn douçamen, es arrivado, ô plueio benesido ! Toumbavo tranquilamen, l'entendiéu toumba sus la téulisso e courre dins li gorgo. Mant un cop me siéu derevihado e, chasque cop, escoutave...

Imaginave lou jardin que risié souto la plueio ; chasque brout d'erbo aussavo la tèsto pèr n'aguè sa part, e bevien, e bevien ... avien talamen agu set, pecaire, après la calourasso e li rounflado dóu mistrau que se tenien ras dóu sòu, coume s'ausavon plus regarda lou cèu, aquéu cèu toujour blu, vo alor adourna de quàuqui nivouloun que fasien que passa. Lis aubre, dejà un pau jaunejant, an lèu aussa si fueio que pendoulavon tristamen ; me semblavo meme d'ausi un grand souspir de soulajamen e de bèn-èstre, la naturo entiero se chalavo e bevié à sadou. Ai souspira d'aise em'elo e me siéu mai endourmido, urouso, rassegurado.

Fenissiéu pèr me demanda se un jour aurian mai de plueio, e me disiéu : « ounte soun aquéli lòngui journado griso de plueio ? » Me souveniéu que quouro s’èrian istala eici, à Sant Savournin, à l’autouno de 2003, avié plóugu tout lou mes de Nouvèmbre, la terro n’en voulié plus, li roubino èron pleno, li champ èron ennega, i’avié de vòu de gabian que ié venien pesca, e li journado, sènso soulèu n’en fenissien plus.

Autre souveni, quouro ai coumença de travaia dins l’Isero, erian au mes de Setèmbre, coumençè de plóure, e plòuguè dès jour de tèms sènso s’arresta, e acò aguè lèu fa de me baia lou làngui.

E aro,après mai quàuqui jour de calour descoustumado pèr la sesoun, aquelo plueio nous defauto talamen que sariéu lèsto pèr ana faire un roumavage fin de la faire reveni.



                                                         Michello

      


samedi 8 octobre 2022

Lou journalet dóu Pont de Garanço N°112: «Vaqui la rintrado, fidèu e que mai plen d’estrambord! » Setèmbre 2022

 

 

     

      Bord qu’es la rintrado, vaqui un pichot tèste sus l’instrucioun primàri dins li campagno à la debuto dóu regne dóu Rèi Louis- Felipe dins lis annado de 1830.

 

  Sian counfoundu de l’ignourènci dis istitutour à n’aquelo epoco. Dins lou cantoun de Belpech dins l’Audo,  que coumprèn douge coumuno, i’a que quatre istitutour e sus li quatre, tres soun ignourènt. Dins la Dourdougno, la majo-part soun sènso brevet e pas capable de subi l’èisamen. Li di Lando coumprenon pas ço que legisson : Quàuquis un meme sabon pas legi nimai escrièure ; soun escolo es soulamen un gardienage. Quant à l’ourtougràfi, n’en fau pas parla la majo part dóu tèms.

D’aiours, i’a ges d’escolo l’ivèr. Au proumié rai dóu soulèu, tout fugis, tout s’escampiho. De-que devèndra lou mèstre abandouna de sis escoulan ? L’escolo es pèr èu qu’un acessòri , un travai apoundu à un autre. Forço soun lauraire, masié, ràfi. D’àutri soun escloupié, courdounié e travaion pendènt la classo. D’àutri soun cabaretié. L’escolo, lou cabaret, la famiho, tout tèn à la fès dins la memo chambro. Li mai urous soun secretàri de la coumuno, d’àutri soun clerc e chantre (cantaire) à la parròqui. Es pas rare de vèire la classo s’arresta pèr un enterramen, pèr un maridage, pèr uno voulado de campano à souna, car bedèu, chantre, sounaire de campano, tout acò fasié qu’un dins certan vilage.

Forço institutour fan noun soulamen sa cousino dins la classo, mai ié couchon amé sa famiho. De-mai, lou mèstre, pèr utilisa la calour di bèsti, fan la classo dins l’estable ; d’àutri -fès, es dins granjo umido, dins di mèmbre basso, dins di croto ; quàuqui fès, dins un liò de cent vint pèd carra, que se i’acampon dusqu’à quatre vint estudian que soun asseta sus la terro vo sus lou pavamen.

 

                                   Tèste de Bouchet-Cadart (1889 Traducioun en prouvençau pèr li sòci dóu Pont de Garanço

 

 

              Vedeno 

 

Siéu pas de Roumo, nimai  d’Ateno,

Siéu de Vedeno

Siéu nascu  entre Sant Ano

E la plano,

Au mitan di Roucas Blanc

Dóu Chivau Blanc.

 

Èu moun paire, Alincantin

Lest e couquin,

Elo, ma Maire, brun andalouso

Fort jalouso,

Soun vengu d’un païs luenchen

Per èstre Vedenen.

 

L’ai di siéu pas Rouman, ni Atenen

Siéu Vedenen.

D’aquéli nacioun ai l’esperiènci,

La sciènci,

Coume simbole lou cèu de Prouvènço

E l’esperanço

 

Ma patrio, o Vedeno,

T’ame mai

Que Roumo o Ateno ;

Saras à jamai

Pèr iéu, mai li mièi

Sciènci e jouvènço, cèu,

O Vedeno ! ma patrio…

 

Pichoto patrio moun bèu païs,

T’ame tant que moun cor

Canto à bouco pleno,

Glòri, glòri , à  moun VEDENO !

 

                          Pouèmo de moun Ouncle Michèu Botella

                                        Chantal

 

                              Gabriela Mistral



 Lou 12 de Juliet, fuguère counvidado à-n-uno poulido fèsto ourganisado pèr la coumuno de Bedarrido e l'assouciacioun

« Parlaren Bedarrido » ; s'agissié d'aculi uno pichoto chourmo de gènt que venien dóu Chili. Mai perdequé à Bedarrido ?

Lucila de Maria del Perpetuo Saccorro Godoy Alcayaga nasquè lou 7 d'Abriéu de 1889 dins un vilage dóu Chili ; lou paire d'aquelo chato qu'èro istitutour abandounè sa famiho quouro la pichoto avié que tres an.

Aguè alor uno vido dificilo e pauro ; pousquè pas toujour ana à l'escolo. A quatorge an travaio coume ajudo-istitutriço, pièi ensignarello dins un rode rurau ; escriéu tambèn dins un journau de tèste sus l'educacioun di femo, sa coundicioun, subre-tout pèr li mai pauro, e la maternita ; escriéu perèu de

pouèmo e davero un prèmi en 1909 à Santiagò emé soun noum « de plumo » : Gabriela Mistral, noum coumpausa emé li pichot noum e noum di dous pouèto qu'amo lou mies : Gabriela d'Anunzio e Frederi Mistral. Avié quinge an quouro descurbiguè l'obro de Mistral revirado en Espagnòu dins uno biblioutèco.

Fuguè pivelado pèr sis escri ; es alor que coumencè de publica uno revisto pèr li femo, batejado «Mireya ».

Venguè mant un cop dins lou miejour ; à Marsiho en 1925, à Bedarrido en 1928, pièi à Niço en 1932 ; dins si pouèmo, canto si souveni de Prouvènço, subre-tout, ço que la pivelavo : li cigalo e lou Rose.

Fuguè mandado au Meissique pèr lou menistèri de l'educacioun pèr crea uno biblioutèco escoulàri ; de retour dins soun païs, daverè lou grade academi de proufessour d'espagnòu à l'universita.

Faguè encaro un fube de viage, de counferènci dins mant un païs : Estat Uni, Éuropo, Americo latino, Brasil, Argentino, entre 1925 e 1936, obro pèr la cououperacioun  internaciounalo, fai de counferènci dins lis universita. Sara pièi noumado Counsul dóu Chili dins mant un païs, e en Franço. Dins un viage à Madrid, fara lou rescontre de Pablo Neruda. Daverara lou prèmi Nobel de literaturo en 1945 ; fuguè la proumièro escrivano d'Americo latino à lou reçaupre.

Defuntè lou 10 de Janvié de 1957 à Nou-Iorque ; soun cors fuguè entourna au Chili ounte se faguè tres jour de dòu naciounau.

Dins si viage en Franço croumpè un oustau à Bedarrido « La vila Sant Louvis » ounte ié venguè proun souvènt. Es pèr acò qu'aquelo delegacioun de Chilian venguè au nostre, dins si piado.

Fuguè uno poulido fèsto, forço esmouguènto e clafido d'amista ; avien adus uno quitarro e nous cantèron

de pouèmo de Gabriela Mistral. Après lou got de l'amista e l'escàmbi de presènt, anèron se reculi davant la vila Sant Louvis.

Garde un bèu souveni d'aquelo pichoto fèsto, souto li gràndi platano de l'escolo de Bedarrido, emé lou

rescontre amistadous de dous païs forço aluencha, mai raproucha pèr ounoura uno bello persouno.



Se pòu dire que fuguè uno bello astrado pèr uno chatouno que fin finalo se faguè souleto e que coumencè sa vido coume ajudo dins uno escolo pèr feni proufessour d'universita e Counsul , recoumpensado pèr un prèmi Nobel de literaturo, ! Osco !

 

                                                          Michello

 

 

                               La crounico de l'estiéu....

 

 

Qunto calourasso !

Sian encaro qu'au mes de Jun, lou 18, e fai mai caud qu'au mes d'Avoust. E' mé' cò i' a un vènt caud que boufo e que sèco tout, e coume i'a proun de tèms qu'a pas plóugu, tout ei se coume de braso ; crese que ié sian, dins lou pàti !

Li cigalo, aquest an, an coumença de canta d'ouro, à l'entour dóu 8 de Jun ai ausi li proumiero.

I'a tambèn agu li proumié fìò, dins lou despartamen dóu Var, e li proumié mort, de gènt dins l'age que se soun pas mesfisa de la calourasso : un l'an trouva mort sus sa servieto ounte s'èro alounga sus la plajo, en plen soulèu à dos ouro dóu tantost, e l'autre belèu idroucuta, s'ei nega ounte l'aigo ei gaire founso.

22 de Jun : O, queto benuranço ! a plougu aquesto niue ! o, èro pas uno grosso plueio, mai aura fa un pau de bèn à la vegetacioun.

Se parlo mai dóu Couvide que recoumenço, à ço que parèis, à varaia e manda de gènt à l’espitau. I’a tambèn la variolo dóu singe, e acò vai mai endrudi li marchand de vacin....

24 de Jun : Aquesto niue e adematin a enfin plougu ! coume fasié de bèn de vèire toumba d’aigo ! mai la terro èro talamen seco qu’acò se counèis pas.

9 de Juliet : Lou mistrau boufo mai despièi tres jour e acò empacho pas la calourasso. Fau se mesfisa di fiò que rabinon tout, n’i’a’gu quauquis un dins li despartamen dou Gard e dins li Bouco dou Rose, à-n-Arle e au Martegue. Tout acò fai pòu.

 

La castagno tubo dins lis espitau ; li medecin soun maucountènt dis idèio dóu nouvèu menistre de la

santa. E d’aquéu tèms lou couvide countunìo de varaia....

Sian vuei lou 20 de Juliet e la calourasso ei toujour aqui que nous aclapo e lou fiò que devouris tout de pertout. La semano passado, crese qu’èro lou dijòu en fin de journado, ère en trin d’arrousa mi quàuqui pèd de poumo d’amour e de bledo, quouro subran, aussant la tèsto veguère que lou cèu s’èro tout

ennivoula, mai dóu coustat dóu couchant, lou cèu èro rouge coume jamai, e dins l’èr se sentié un pau de fum...Un vesin que venié de travessa Avignoun nous diguè que i’avié lou fiò dins la Mountagneto e que sus Avignoun plouvié de cèndre. Avèn sachu, l’endeman qu’èro lou trin qu’avié bouta fiò, uno belugo gisclado dóu fretadis di rodo sus lou camin de ferre caud e toumbado dins la bauco, n’en fauguè pas mai.

Lou fiò a devouri mai de 1500 eitaro de bos e se n’ei manca de gaire pèr que vèngue crema l’abadié de Sant Michèu de Ferigoulet. Quet malur !



Pèr parla d’aurre, aièr de vèspre ai vist passa sus moun camin un pichot eirissoun qu’anavo dins moun jardin ; fau saupre qu’à l’ouro d’aro li fau proutegi bord que riscon de desparèisse à l’encauso de tóuti li salouparié que d’ùni emplegon dins li jardin vo li champ ; es de bestiàri pamens bèn utile pèr nous ajuda au jardin e nous apara de destrùssi coume li limaço. Ié fau leissa dins un rode tranquile un pau d’aigo pèr que poscon bèure, amé la calourasso n’an tambèn besoun ! Ai vist perèu contro la muraio de l’oustau, un parèu de luseto ! d’acò tambèn se n’en vèi plus gaire !



11 d’Avoust : rèn de nouvèu : toujour la calourasso e lou fiò. Me dise que se li causo countunion coume acò, anan tóuti crema ; la Franço brulo ! La meteò a pamens anouncia de plueio à coumta de la fin de semano ; fau espera que n’en toumbara proun pèr arresta tóuti aquéli fiò.

14 d’Avoust : enfin la plueio ! Adematin a fa uno bono chavano, e tout aro avèn agu encaro uno raisso em’un ventaras dóu diable, semblavo qu’anavo tout empourta.

Emé la calourasso, despièi quàuqui jour ai remarca que i’avié plus gaire de courrènt dins lou canau, e que l’aigo venié verdasso ; just davans iéu, ai vist un clot de planto subroundado que fasié flouteja si lòngui fueio, belèu l’erbo di frisoun... mai ai ges vist de flour à la surfàci de l’aigo ; ço que vese tambèn, es de courdounié, aquélis aragno d’aigo que marchon sus l’aigo, e coume lou disié poulidamen Mistral, sèmblo que tiron lou lignòu. Li galinastro vanegon en piéutant, s’enchaion de la calourasso, l’aigo ei toujour fresco, sourtido dóu gourg de la Font de Vau-Cluso, s’ei bèn un pau caufado en routo, mai rèsto encaro proun fresco.

Aquest an li liéume e la frucho se soun amadura en avanço : avèn davans l’oustau uno grosso figuiero qu’ei pas coume aquelo de Vau-Cluso, elo bèu tout l’an tout soun sadou, a lou pèd dins l’aigo ! Adounc aquelo figuiero d’abitudo amaduro si fru dins la segoundo quingeno d’Avoust ; aquest an avèn tasta li proumiero à la fin de Jun ! Ei coume li poumo d’amour, aquest an avèn coumença de li manja à la fin dóu mes de Jun, que d’abitudo li proumiero se manjon au mies dins la proumiero semano de Juliet.

22 d’Avoust : La semano passado avèn agu uno grosso chavanasso, emé d’aigo que n’en toumbavo à bro,

mai la terro èro talamen seco que poudié pas béure. L’erbo pamens coumenço un pau de reverdeja.I’a d’endré, coume à Paris e Marsiho qu’an agu d’inoundacioun ; toumbavo talamen d’aigo que poudié plus s’escoula, tout estènt talamen betouna. E à Mount-Pelié, lou ventaras emé la plueio empourtavon tout ; un vertadié delùvi.

L’autre jour ai vist uno galinastro emé si pouletoun, gaire mai gros qu’uno nose, tout negre ; seguissien sa maire que piéutavo pèr li faire veni. Vese tambèn souvènt uno maire canard emé si sièis anedoun que soun aro quasimen tant gros qu’elo, reston de bèu moumen aqui davans, souto la figuiero.

25 d’Avoust : dins quatre mes saren à Nouvè ! belèu que fara pas tan caud...

Mai pau à cha pau la calour demenis, li niue soun un pau mai fresco, sian pas tant aclapa. Mi plant de poumo d’amour coumençavon de seca : ai coupa tout ço qu’èro malaut e coumençon mai de flouri e reverdeja sus li branco groumando : aurai belèu de fru tardié, basto, se jalo pas trop lèu ! (senoun n’en farai de counfituro emé de limo, qu’acò es bèn goustous) mai li plant de merinjano fan la bèbo, soun en trin de seca, aleva d’un qu’es belèu un pau à l’oumbro d’un clot de roumanin proun gros. Marrido annado pèr li jardin !

L’autre jour, moun ome vouguè carga soun capèu de paio qu’èro resta deforo, à la sousto sus la terrasso ; equeto souspresso ! dedins, i’a un gros coucoun marroun que fai bèn si cinq centimètre de long, soulidamen accrouca à la paio ; me sèmblo que déu èstre lou d’un d’aquéli gros parpaioun que ié dison pavoun de niue ; n’aviéu déja’gu un i’a d’acò quàuquis annado, sus lou pege d’un rousié.



E vaqui, sian lou 31 d’Avoust ; deman anan coumença Setèmbre, e acò douno l’espèr d’aguè lèu feni emé la calourasso.

Adematin , i’a’gu un pichot terro-tremo ; ai ausi pèr dous cop un brut sourd e en meme tèms ai senti lou sòu que vibravo ; siéu lèu sourtido pèr vèire d’ounte acò venié, mai l’ai pas coumprès tout de suito, ai agu pòu que quaucarèn siegue toumba de la téulisso amor que i’avié dous ome que ié travaiavon ; an tambèn ausi e senti lis espóussado. Avèn sachu après ço que s’es passa.

5 de Setèmbre : Toujour ges de plueio ! avien anouncia de chavanasso espetaclouso, mai avèn agu que quatre gouto d’aigo.

Mounte a passa la plueio ?

7 de Setèmbre : Es enfin arribado aquesto niue, la plueio ! L’ai ausido, sus la téulisso, pamens fasié gaire de brut, uno bono raisso, fino, que la terro bevié à flour e mesuro, bonur !

 

                                                          Michello

 

mercredi 7 septembre 2022

Lou journalet dóu Pont de Garanço N°111: « Sant Gèns, baio-nous un pau de plueio ! » Jun 2022

 

Lou « zero de Bourdaloue »

 


      Autitudo de Vedeno : 60 m

   Dins tóuti li vilo de Franço, se ié pòu vèire sus un mounumen carateristi qu’es bèn souvènt la glèiso, uno pastiho de brounze que i’es indica dessus l’autitudo dóu liò.

     Lou proumié nivalamen d’amplour naciounalo aurié de segur pas vist lou jour sènso la renoumado aquisto pèr Pau-Adrian Bourdaloue (1798-1868) au pèd di piramido d’Egito.

    Tout coumencè lou 19 dóu mes de mai de 1798 quouro uno espedicioun militàri coumandado pèr Napoleoun partiguè de Touloun en dirèicioun d’Egito : Cènt sieissanto sèt sabènt fuguèron dóu viage amé quinge geougrafe fins d’estudia la poussibleta d’un cavamen d’un canau tras l’isme de Suez pèr n’en facileta lou coumèrci. Bounaparte faguè eisecuta en 1799 un nivalamen entre la Mar Roujo e la Mar Mieterrano. D’après si mesuro, l’uno èro mai auto de 10 mètre ;  ço que retardè lou proujet.

    Quàuqui sabènt meteguèron en doutanço lou resultat ; un pau mai tard, uno nouvello estudo fuguè counfiado en 1847 à un engeniour di Pont e Caussado, P-A Bourdaloue. Gramaci un óutis nouvatour que ié dison « la miro parlanto »  vuei encaro utilisado pèr li geougrafe, aqueste reprenguè lou travai e la differènci de nivèu fuguè estimado à 80 cm. Ço que permeteguè à Ferdinand de Lesseps d’entreprene lou cavage dóu canau.

   La noutourieta de Bourdaloue fuguè alor assegurado.

Tres an mai tard, de retour en Franço, assegurè à si fres lou nivalamen dóu despartamen dóu Car. Davans l’interès coumerciau d’aquel travai, lou nivalamen de la Franço ié fuguè counfia lou 29 de setèmbre de 1857. Mai falié designa lou poun zero. Pèr decisioun minestrialo dóu 13 dóu mes de janvié de 1860, lou « zero Bourdaloue » fuguè fissa coume estènt lou trat 0.40m de l’escalo di marèio dóu Fort Sant Jan à Marsiho.

   Carle Lallemand reprenguè aquest travai en janvié de 1697 e fissè lou « zero Lallemand » à 71 mm en dessout de lou de Bourdaloue.

   L’IGN acabara lou travai en 1969 en prenènt lou « zero Lallemand » coume baso.

 

                                                Michèu

 

                         Souveni, souveni !

 

   Asseta dempièi un certan tèms sus un banc en esperant ma mouié qu’èro dins la boucharié que i’avié un fum de mounde, veguère passa davans iéu un vièi ome que s’apiejavo sus sa cano. Retrasié forço à moun ancian proufessour de matematico, Marcèu Bosqui que fuguè dins lis annado 1963 moun proufessour au licèu Frederi Mistral d’Avignoun.      

  Quouro fuguè davans lou banc, s’arrestè e me diguè : « Bon-jour, car Moussu, bevès lou soulèu ? »

  Un tèms sous-pres de l’ausi parla prouvençau, ié respoundeguère sènso eisitacioun : « Noun, espere ma mio qu’es à liuen de iéu ». Alor d’un èr malicious, aquest ome me diguè tout en s’aluenchant : « Cantas !, cantas ! brave Moussu que s’entournara pu lèu la vosto femo ».

  Countuniè soun camin e l’ausiguère alor cantourleja en picant lou sòu de sa cano : « Se canto, que canto, canto pas pèr iéu, canto pèr ma mio qu’es à lieun de iéu….)

  Fuguè uno courto mai talamen agradivo rescontre d’un ome fièr de sa lengo e de soun païs.

 

                                                       Michèu 

 

                                          Jun....

 

     Leva d'aquéli darriéris annado, a toujour plóugu pèr la Pandecousto.

    Vuei, se pòu dire qu'es un tèms benesi : sara belèu pas necite d'ana prega Sant Gens, nimai pèr le Gravesounen, d'ana saussa Sant Antime dins lou valat. Avèn agu uno bono plueio, a gaire dura mai aura fa de bèn. Aquésti jour, dins d'ùnis endré a fa de gròssi chavanasso emé de grelo, de greloun tant gros que d'iòu qu'an tout chapla e meme creba téulisso e téulissoun. Après la secaresso, lou delùvi...e li meteouroulougiste nous anouncion un estiéu di caud e di se.


    Despièi quàuqui jour, en subre dis aigo dóu canau vese dansa la mauno dóu pèis ; aquélis inseite soun de la famiho dis efemerouptèri ;li babo vivon dins l'aigo douço e podon viéure de quàuqui mes à quàuquis annado ( e segound lis espèci podon viéure 10 an de tèms) . Passa aquéu tèms, li babo mudon dous cop ; lou proumié cop aquelo mudo duro quàuquis ouro pièi fan la segoundo. Lis adulto ( l'imago) fan de tres à quatre centimètre de long ; an sis alo rege e duberto à la verticalo, valènt à dire que se podon pas plega, soun trasparènto, jaunastro  vo bruno. Aquéli babo an de pèço

boucalo bregarello, mai lis inseite fa, es à dire adulte,éli,  manjon pas, an pas lis óutis pèr acò, fan que de se reproudurre pièi moron ; es pèr acò que ié dison «  efemero ».



    D’aquéli bestiouleto n’i’a de mens en mens à l’encauso de la poulucioun dis aigo. Autro-fes èron recampado e vendudo pèr alesti lou manja de l’auceliho. A l’ouro d’aro d’ùnis espèci an despareigu, d’àutri soun à mand de s’avali.

   La lengo nostro, elo, es pas encaro à mand de desparèisse, siéu rassegurado despièi qu’ai vist, à-n-Arle, pèr la Santo Estello, mai de 600 escoulan e escoulano, di pichòti fin qu’i gràndi classo, sus lou pountin pèr jouga e canta en prouvençau ! Me dise qu’aquélis enfant qu’an aprés e repeti touto l’annado aquéli cant, qu’an agu tant de plesi à veni canta dans lou tiàtre anti davans de centeno de persouno, poudran pas oublida acò. Pèr lou publi ( e pèr iéu d’en proumié !) fuguè un chale estraourdinàri tout de long de la vesprado, d’ausi aquéli cant prouvençau canta pèr d’enfant.

Lou tèmo de la vesprado èro : « Li pouèto prouvençau en cansoun »

Vaqui ço que nous an canta !

-Lis estello de Téoudor Aubanel

-La mazurka souto li pin e la mazurka de Sant Andiòu de Charloun Rieu

-La chato avugle de Jóusè Roumanille

-Lou maset de Mèstre  Roumiéu de Louvis Roumieux

-La cansoun de Magali de Frederi Mistral

-Li restanco de Fernand Mouttet 

-La libellule de Jan Enri Fabre

-La voto d’Auzias Jouveau

-Plòu e soulèio de Pau Areno

-Lou chivau de Jóusè d’Arbaud

-Malhano e Mount-Segur de Jan Bernat Plantevin

-Lou mounde es destimbourla, uno cansoun qu’an coumpausado éli (tèste e musico) 

- e pèr clava, la cansoun de la coupo de Frederi Mistral, cantado dous cop emé lou publi !

   Nòu coulège, sièis licèu e nòuv escolo primàri de la Vau-Cluso e di Bouco-dóu-Rose, an participa pèr alesti aquest espetacle, emé li proufessour de prouvençau e de musico, uno annado de travai achini. Aquéli cantaire èron acoumpagna pèr l’ourquèstro dou licèu Teoudor Aubanel d’Avignoun diregi pèr Tibaut Plantevin. Tout acò pousquè se realisa bonodi la fisanço de moussu lou Reitour de l’Acadèmi que dis : « Canta, es faire viéure uno lengo, trasmetre sa musicalita, sis infleissioun, soun debit, soun caratère, si mot. Canta li pouèto prouvençau, es coumprendre si mot e lou fignoulage de soun biais d’escriéure, es d’intra dins sa sensibleta e soun amo. Es tambèn carreja uno istòri, un patrimòni, uno culturo. » Osco en éli ! fuguèron gramacia pèr li picamen de man que restountiguèron long-tèms sus li vièii pèiro.


Li repeticioun

   En Arle, toujour, pèr la « taulejado soulenno de la Coupo », ai remarca forço jouvènt e chatouno emé li vèsti arlaten, e tout acò m’a douna d’espèr pèr la subre-vivènço de la lengo nostro e de nòsti tradicioun.

Michello

 

mercredi 31 août 2022

Lou journalet dóu Pont de Garanço N°110: « Lou journalet es en fèsto ! » Mai 2022

 

    

 

                      Osco à nòst’amigo Michello

                        


                        Moussu lou Majourau dóu Felibrige, li sòci dóu Pont de Garanço que n’en siéu lou presidènt, vous gramacion d’agué guierdouna nosto amigo Michello qu’obro de countunio dins noste vilage de Vedeno pèr l’aparamen de nosto culturo e lengo nostro.

Caro Michello,

Coume lou poudes vèire tis ami de Vedeno soun vengu noumbrous  pèr ta remeso de la cigalo d’argènt qu’à nòstis iue as amplamen meritado.



Fau dire que countes pas toun tèms au sen de nosto assouciacioun pèr  apara nosto lengo e culturo prouvençalo.

Pèr faire counèisse noste travai, as agu l’idèio de crea sus la telaragno un blog que ié disèn « loublogdemagrand » qu’es acessible à tòuti : ié fasen parèisse tòuti li mes noste journalet amé lis escri de nòsti sòci : Parèis qu’es legi pèr de japounès ! Avèn despassa lou numero 100 aquesto annado.

Dins ti raconte descubrèn toun afougamen pèr la naturo amé lis aventuro de ta famouso  tartugo ; soun un testimòni de toun amour que porto à nosto terro e à sis us.

Me remembrarai long-tèms d’uno rescontro autour d’un tèste de Frederi Mistral : aqueste jour, nous assabentères sus l’istòri d’uno planto que s’espelis en ribo dóu Rose. La flour malo e la flour femello vivon de coutrio dins lis aigo basso dóu Rose. Au printèms, la flour femello estiro si jitello dusqu’à la surfàci de l’aigo e si flour s’i’espelisson alor ; bevon ansin lou soulèu printanié, danson bressado pèr lis erso dóu flume. Soun countènto emai pamens semblon tafurado. Veson la flour malo au founs de l’aigo qu’assajo de li rejougne mai sa jitello es trop courteto ; se gangasso, s’estiro mai de bado.



Erian tóuti à l’entour de tu à te bada e coume dins la cançoun d’Enri Salvador, nous disien : « E alor ! E alor ! Zorro vai-ti arriba ? »

A forço de se gangassa, de gingoula e de se trigoussa, la flour malo coume la cabro de Moussu Seguin, finis pèr se destaca e lóugièro, enfin liéuro e countènto, pòu ajougne li flour femello que l’envertouion alor  en ié semblènt  dire : « N’as mes de tèms ! ». Ansin lou cicle de la vido se pòu faire.

Michello, te gramacian de nous faire counèisse aquesto bèuta de la naturo e coume lou dis tant bèn Teoudore Aubanèu dins soun pouemo « La Venus d’Arle » :

 

Oh ! sènso la béuta, de-que sarié lou mounde ?

Luse tout ço qu’es bèu, tout ço qu’es laid s’escounde !     

 

                                                             Michèu        

                                                             


 

 

                         Pasco, vo Calèndo ?

 

   Aquest'an, pèr Pasco, touto la famiho s'es acampado au nostre, e coume avian pas pouscu se reüni pèr festeja Nouvè à l'encauso dóu couvide, l'avèn fa pèr Pasco. Ges de crècho nimai de sapin, mai li pichot an agu si presènt e se sian souveta un « bon Nouvè de Pasco » ! acò a nimai pas empacha li pichot de recampa lis iòu de choucoulat qu'aviéu escoundu dins lou jardin. Nautre avèn bèn aprouficha pèr festeja e se sian amusa d'aquelo situacioun, èrian jouious coume lou sian toujour d'abitudo quouro Calèndo nous recampo à l'entour dóu fougau.




Aquésti jour a fa un tèms d'estiéu, uno calour ensucanto, e quento secaresso !

Au miéu, lou jardin ei tout flouri, tout redoulènt de roso, de serengat e de cabrifuei. Mai pèr lou proumié cop l'erbo di sabre a flouri !

Queto flour estranjo !



Es un figueiroun coume lou caulet de serp, carga pèr un pèd que sèmblo uno pèu de serp ; quouro desplego sa flour, se vèi d'en proumié uno meno de cournet de coulour pourpalo. Lou cournet s'aloungo, fai au mens vint-e-cinq centimètre de long. La « spato » se desplego e l'espadice se drèisso un pau, ei tout lusènt coume se venié d'èstre trempa dins de vin. E queto óudour ! Uno óudour de car pourrido qu'atrivo mousco e mousquihoun que, engana pèr l'óudour van intra dins l'espadice, pièi, estènt presounié, van arpateja e espandi lou poulèn. Li planto d'aquelo famiho an lou poudé de pratica la termougenèsi, valènt à dire de faire mounta sa temperaturo pèr pousqué desgaja aquelo óudour de car pourrido.

L'endeman, la flour estènt fegoundado, l'espadice se vai durbi e li mousquihoun van patuscla pèr mai se faire engana pèr uno autre flour pudènto.

Felis Gras, dins « li Papalino » n'en fai lou retra, d'aquelo flour estounanto, vejeici coume :

« La bello Yu veguè en aquéu rode, uno bello mato d'erbo verdejanto, coume n'avié jamai cressu en terro secarouso de Crau. Quete fuguè pas soun estounamen, quand veguè qu'aquesto erbo avié de pège que semblavon de serp, de fueio d''un verd encre, en formo de courouno espignouso, tacado de lagremo blanco ! E, causo plus estranjo, pèr flour espandissié de sabre rouge, coume ensaunousi, emé la lamo e la pougnado (…) Sa man blanco culiguè uno d'aquésti flour meravihouso. Ai ! Las, entre que l'aguè culido, la flour bijarro se passiguè e rendeguè uno óudour de cadabre ! »

 

   Encó de mi vesin, li pouletoun an un pau creissu mai dous soun toujour mai pichoutet que lis autre. Belèu que soun sourti dis iòu de la capeludo qu'avien mes à couva souto la clusso.

An uno autro galino qu’es tambèn couvadisso, e se sou


n mai fa douna d’iòu pèr d’ami ; dins aquéli, n’i’avié de verd e de blu ; me languisse de vèire ço que n’en vai sourti !

 

   Despièi aièr lou mistralas a coumença de boufa coume un perdu e escagasso tout, sèco tout alor qu’aurian besoun de plueio, mai rèn es anouncia, que de calourasso.La semano passado li gènt de Mountèu soun ana faire lou roumavage à Sant Gens pèr ana querre la plueio, alor, i’a belèu un pau d’espèr ?


 O alor faudra faire coume li gravesounen, éli pèr faire veni la plueio, sourtien lou Sant Antime e lou barrulavon ; se la plueio arribavo pas quatecant, saussavon lou sant pèr tres cop dins lou valat pèr se revenja. Se dis pas se la plueio arribavo après…

                                                                         Michello