samedi 28 janvier 2023
Lou journalet dóu Pont de Garanço N°116: « Li vot an-ti un poudé ?» Janvié 2023
ou
nt L « Li vot an-ti un poudé ? |
Li vot de J. Brel de 1968
Vous souvete de pantai à n’en
plus fini e l’envejo de n’en realisa quàuquis- un
Vous souvete d’ama ço que fau
ama e d’óublida ço que fau óublida
Vous souvete de passioun,
vous souvete de silènci,
Vous souvete de cant d’aucèu
à la revihado e de rire d’enfant
Vous souvete de respeta li
diferènci dis àutri, bord que lou merite e la valour de chascun soun souvènt à
descubri
Vous souvete de resista à
l’enlisamen, à l’indiferènci e i vertu negativo de nosto epoco
Vous souvete enfin de jamai
renouncia à la recerco, à l’aventuro, à la vido, à l’amour, car la vido es uno
magnifico aventuro e degun de rasounable ié dèu renouncia sènso livra uno rudo
bataio
Vous souvete subretout
d’èstre vous, fièr de l’èstre e urous, car lou bonur es noste destin veradié.
Reviraduro en
prouvençau de Michèu
Curiouseta (1089 !)
Prenès un noumbre de tres chifro que soun
proumié e soun darrié siegon diferènt de mai 1 : 421 vo 785 pèr eisèmple.
Pièi inversa l’ordre di chifro sènso touca à lou dóu mitan : 421 douno 124 vo 785 douno 587.
Fasès-n’en la diferènci :
421 – 124 = 297 vo
785 – 587 = 198
Apoundas-lou à soun propre noumbre
inversa (sènso touca à lou dóu
mitan):
297 + 792 = 1089
198
+ 891 = 1089
Prenès d’àutris eisèmple e troubarès toujour
1089 !!!!
Curious !
curious !
Mistèri ?
Magi ! Uno masco es-ti passado pèr aqui ?
Noun.
Aurès l’esplicacioun dins lou numero seguènt
se l’avès pas troubado avans. Ensajas de
vèire ço que devèn aquest resultat amé de noumbre de dous chifro.
Michèu
Nouvè a mai passa....
E vaqui, Nouvè a passa coume
un uiau !
La famiho èro aqui, li pichot,
fouligaud, an estrassa li papié pèr descurbi si jouguet, e nautre èrian urous d'èstre
tóuti recampa, un cop de mai.
Nouvè ! La mai bello sesoun de
l 'an...
Encaro un cop alesti la crècho, desplega li santoun de si papié de sedo, estalouira li garlando, adourna lou sapin, queto joio, quet estrambord !
Mai ai ! Las, acò duro pas,
lou tèms fugis trop vite... Dins quatre jour l'annado sara acabado e cabussaren
dins l'an nouvèu emé l'espèr que siegue plus siau ; uno annado sènso epidemìo,
sènso marrìdi novo, sènso guerro !
31 de Desèmbre ! 2022 vai cabussa...
Se dis que 2022 fuguè l’annado
la mai caudo, e aquelo fin d’annado fuguè remirablo pèr la douçour dóu tèms ;
èro jamai arriba. ( de memòri d’ome o despièi que tout se marco)
Aquelo annado 2022 fuguè
tambèn uno annado eicepciounalo pèr lou climat : grando secaresso, de fiò grandaras
pertout, de chavanasso de grelo, e d’inoundacioun. Avèn tout agu.
E aro, emé la douçour dóu
tèms, es de cregne que li tòro proucessiounàri coumençon de davala dis aubre, e
que la naturo se dereviho un pau trop lèu...
Lou rèire-Papo Benezet XVI a defunta adematin ; i’avié nòuv’an qu’avié lèissa la plaço au Papo Francès.
Lou Sant Paire Benezet XVII’a vue siècle d’acò qu’un
autre Papo avié tambèn renouncia de soun vivènt à sa cargo pountificalo, èro en
1415 emé Gregòri XII.
Es la sesoun dis ùstri, mai
n’i’a qu’an de salmounello e que se podon pas manja. Au contro d’acò, i’a un cousinié
qu’a descurbi uno perlo naturalo dins uno ùstri ! ( crese qu’acò es arriba dins
lis Aup Marino)
Ai legi tambèn sus la
telaragno qu dins lou despartamen de Charento n’i’a qu’abarisson d’ipoucampo ; sabe
pas ço que n’en van faire ; belèu pas li manja ?
A prepaus d’acò, ai tambèn
legi, i’a quàuqui jour que dins un supermarcat de Bretagno, n’i’a qu’an rauba un
cranc vivènt au coumtadou dóu peissounié, mai èro pas pèr lou manja, soun ana
lou tourna bouta dins l’aigo de la mar, forço pus liuen. Lou cranc a fa lou
viage dins lou trin !
Li descuberto de 2022 :
D’istourian e de saberu a
reüssi à legi uno letro escricho en 1547 pèr Carle Quint ; i’aurié agu
à-n-aquéu moumen de rumour de coumplot contro éu pèr l’assassina.
Au Grouenland an descurbi de
traço d’ADN d’un mastoudount dins li sòu counglaça ; sarié un de la famiho dis
elefant e di mamout, e aurié viscu i’a d’acò dous milioun d’annado.
En Turquìo, an vist un leoupard d’Anatoulìo ; avié pamens despareigu despièi proun de tèms
Dos esculturo qu’èron perdudo
vènon d’èstre retroubado tres cènts an après ; Fuguèron coumandado pèr Louvis
lou Quartorgen e l’autro pèr Louvis lou Quingen e raubado pèr li nazi.
Lou vibre(1) a fa sa reaparicioun en Franço ( èro à mand de s’avali coumpletamen au nostre)
Lou telescòpi « James Webb » a
realisa de poulìts image de la nebulouso e se ié vèi d’estello que naisson à-n-un
ritme desfrena.
Un parèu d’aiglo-arpìo(2)
reintroudu dins lou Vercors an fa soun nis e d’iòu ; es lou proumié cop despièi
cènt an. Osco e longo vido en éli !
Uno bono novo : lou trau dins
la coucho d’ouzono es en trin de se tapa !
N’i’a qu’an coumença d’abari
de fournigo pèr i’apprendre à decela li cancèr.
E la meiouro pèr la fin : la
bagueto de pan vèn d’èstre marcado au « Patrimòni moundiau de l’Unesco »
(1) Vibre : castor
(2) Aiglo-arpìo : gypaète
barbu
Michello
.
mercredi 18 janvier 2023
Lou journalet dóu Pont de Garanço N°115: « Zou, en camin vers la nouvello annado!» Desèmbre 2022
« Zou, en camin vers la nouvello annado!»
|
Digo-me papet !
*Papet, tout ço que m’as di
quouro se sian vist l’autre cop, me faguè sousca e forço questioun me soun
vengu à l’esperit. En proumié, podes-ti m’esplica coume as fa pèr trouba
l’escrituro souto la formo d’uno fracioun d’un noumbre qu’es escri amé si
decimalo.
*Moun pichot, te lou vau
esplica sus un èisemple que voudriéu pas que te venguèsse en òdi. Prenèn pèr
eisèmple lou noumbre 0,6666666….
Pèr n’en coumprene lou
resultat, me faudra utilisa la fourmulo matematico pau coumplicado
seguènto :
Pèr r<1 1 + r + r2 + r3 + …. = 1/(1-r)
Ansin, 0,6666… = 6/10 +6/100 + 6/1000 + ….
= 6/10( 1 +
1/10 + 1/100 +….)
= 6/10 x
1/(1-1/10)
=6/10 x 10/9
= 6/9
Es pas plus coumplica qu’acò. Poudras ensaja de lou faire amé d’àutris èisemple.
Te faudra alor belèu remplaça 10 pèr 100 vo 1000… seguènt lou noumbre.
*Gramaci papet. Amé tu, tout
semblo facile. Mai aquéli noumbre que se podon pas escriéure souto la formo
d’uno fracioun soun forço noumbrous. Sufis, dins l’escrituro decimalo de si
noumbre de jamai s’arresta e de s’arenja que n’i ague pas de repeticioun di
noumbre.
* As rasoun, moun pichot. N’i
talamen que se de tòuti li noumbre leves li noumbre
que s’escrivon souto la formo d’uno fracioun, acò se vèirié pas.
*Papet , dintr’aquéli noumbre
n’i’a de segur que soun mai couneigu que d’àutri.
* As rasoun ; lou mai
famous es lou noumbre pi qu’es la proumiero
lettro dóu mot perimètre en gré. Aquel noumbre se pòu pas escriéure dins sa toutalita : 3,1416….I’a
de gèns que n’en podon douna de cor mai de 100 000 decimalo. Aquel noumbre
lou troubaras en particulié pèr calcula la circounferènci d’un ciéucle vo sa
surfàci.
* Gramaci papet. Vese qu’ai
forço causo à aprene e acò me douno envejo d’estudia.
*Osco, moun pichot e te
souvete un bon viage sus lou camin de la couneissènço.
Lou papet Michèu
Aqueste
cop, sian bèn en ivèr !
Se dis que l'ivèr meteouroulougi coumenço lou 1é de Desèmbre ; aquest an , aquéu jour-d'aqui èro bèn ladebuto de l'ivèr, e pèr bèn lou marca, avèn agu quàuqui bòni jalado lou matin.
Pèr lou moumen, la plueio s’es arrestado, que n’avian noste gounfle. Mai fin- finalo, tout l’estiéu se sianplagnegu de la calour e de la secaresso, e aro, es tout lou countràri, se plagnen de la plueio e de la fre !
Ame l’ivèr, que siegue de bèlli journado souleiouso, em’aquèlo lus particuliero, li vapour mauvo qu’agouloupon colo e mountagno, vo encaro li journado ennivoulido, sourno, jalado que vous fan despacha pèr rintra mai lèu au vostre. Ame li païsage ivernau, lis aubre desnuda que vous fan vèire sa siloueto negro, si bras maigre, e si det croucu. Acrouca bèn aut, se pòu devista li gròssi boufigo di nis de cabrian asiati. La naturo se bouto à nus, e coume uno vièio espeiandrado, tremolo....
De cop que i’a, lou manjo-fango
fouligaud se bouto à courre coume un perdu à traves lou campestre segrenous, e
siblo, ourlo, gingoulo...Escampo tout, estrasso tout, fai lou « diable à quatre
».
A neva sus Ventour e tambèn sus li colo à l’entour que semblavon de païsage de crècho. L’ivèr es uno sesoun de meraviho, mai fau saupre li remira.
L’éure, coume l’aubespin, amaduro si
fru pèr l’auceliho.A cha uno li darriéri fueio de la figuièro se destacon de
l’aubre, viravóuton un moumenet pièi fenisson pèr cabussa dins l’aigo, en
silènci...
Pau à cha pau, aleva di roure, lis aubre an tóuti perdu si fueio. Li pichots iris blu flourisson à noun plus, li roso de Nouvè tambèn.
Pèr lou moumen sèmblo que lou
mistrau, lou « manjo-fango » saup plus boufa, sian assadoula d’umedita.Li fueio
morto espèron coume iéu lou vènt que li vai seca e amoulouna, mai de bado !
Pichoto istòri de la crècho
En prouvençau, la crècho se dis «lou
Belèn » ; aquéu noum vèn de « Betelèn » ountes arié nascu lou Crist ; se pòu
tambèn dire « crècho ». La crècho es uno grùpi ounte manjon
li bèsti coume vaco, biòu, chivau,
ase...Se dis qu'avien coucha l'enfant Jèsu aqui dedins, en liogo de brès ; es
coume acò que lou biòu e l'ase ié boufavon dessus soun alen tousc pèr lou teni
caud, qu'èro nus, lou paure !
La crecho es uno representacioun
simboulico de la nativeta ; se dis que la proumièro crècho ourganisado en Itàli
pèr Sant Francès d'Assiso en 1223, lou fuguè emé de persounage vertadié ( de
car e d'os), de pastre e de pacan dóu vesinage. Es aqui davans que lou sant
predicavo.
Aquelo manifestacioun celebrado dins
l'alegouranço fuguè la debuto d'aquelo nouvello devoucioun.
Jusqu'au siècle XIV èn, la toco de la
crècho èro d'ensigna la vido dóu Crist e venera la Nativeta. Mai pau à cha pau
la crècho se vai aluencha di tèste sacra. Se ié vai apoundre de
pichot persounage qu'aduson
d'óufrèndo, e tambèn de pastre e de musician. Au siècle XVIèn, emé lou councile
de Trente, un grand chanjamen se fai e la crècho s'atrobo mai èstre un evenimen
culturau. Vengudo d'Itàli, li crècho arribon en Prouvènço, aperaqui vers lou
siècle XVèn. Es soulamen au siècle XVIèn que de persounage noun bibli van faire
soun aparicioun dins la crècho, e li
proumièri crècho famihalo espelisson au siècle XVIIèn. La proumièro fièro di
santoun se tenguè à Marsiho en 1803.
L’apougèio di crècho prouvençalo
fuguè au siècleXVIIèn emé li « Nouvè » de Micoulau Saboly. Aquéli cant de Nouvè
assoucion lis umble persounage dóu terraire emé li de la
nativeta . Ansin lou mesclage dóu
passat e dóu presènt, dóu sacra e dóu proufane formo lou founs dis anacrounisme
que se soun trasmés jusqu’à l’ouro d’aro.
Li proumié santoun èron esculta dins
de bos, pièi n’i’aguè de fa emé de fiéu de ferre e vesti d’estofo, la tèsto èro
de bos o de gip, pièi se n’en faguè emé de ciro, de gip, pièi emé d’ argielo.
Li santoun soun de pichot sant.
D’estatue de sant facho emé de gip èron vendudo en Itàli pèr de marchand
còu-pourtaire que cridavon « sànti-bèlli » ! es pèr acò que de fes que i’a, li
santon soun bateja « santibelli ».
Coume es la sesoun di crècho, se n’en
pòu vèire dins mant endré, e de poulido, coume aquelo de la glèiso de Sant
Savournin, qu’es uno vertadiero meraviho
Michello
Lou journalet dóu Pont de Garanço N°114: « Fau èstre curious !» Nouvèmbre 2022
Digo-me papet !
*Digo-me papet, Mestresso
nous a parla di noumbre entié que soun 0, 1,2,3,.. que m’en a faugu de tèms pèr n’aprene la
seguido, mai nous a parla tambèn que i’avié
li noumbre entié negatiu que soun -1,-2,-3… Es facile à coumprene l’ivèr
quouro jalo e que li temperaturo soun negativo. Es belèu pèr aco que lis ame
gaire !
Nous a pièi di qu’en mai
d’aquéli noumbre, i’a li que s’escrivon souto la formo d’un fracioun, coume pèr
eisèmple 7/8, 5/9,… ço que n’en fan un mouloun.A l’escolo avèn li que
s’escrivon 15/20 vo 4/20 que fai faire la bèbo !
Me demande alor se n’i’a que s’escrivon
pas souto la formo d’uno fracioun.
*As rasoun, pichot. Fau èstre
curious. Aquesto questioun a tarabasta lis ome dempièi de tèms. N’avèn la probo
sus uno tableto que fuguè troubado e que dato d’au mens 1300 an avans nosto èro.
Ié poudèn vèire dessus un dessin representant un carrat e uno loungour aprouchadisso
de sa diagounalo.
n Faudra espera 500 an avans nosto èro pèr agué la demoustracioun qu’aquesto loungour se pou pas escriéure souto la formo d’uno fracioun : es lou famous noumbre r que verifico l’egalita : r x r = 2.
*Mai alor papet, coume fau
faire pèr recounèisse li noumbre que s’escrivon souto la formo d’uno
fracioun ?
*Vese que sies bèn curious.
La rasoun n’es simplo. Quouro fas la divisioun d’un noumbre entié pèr un autre,
coume te l’an après à l’escolo, lou rèsto de la divisioun es toujour plus
pichot que lou divisour. Se countunies ansin, à n’un moumen douna, vas trouba
coume rèsto siegue 0, ço qu’acabo la divisioun, siegue un rèsto qu’as deja
trouba, e alor la divisioun se perseguis sènso fin amé la memo seguido de
noumbre : 2.32100000 vo
2.321321321… pèr eisèmple.
Li noumbre que s’escrivon
souto uno fracioun s’escrivon dounc amé uno seguido de 0 après la virgulo vo
amé uno repeticioun sènso fin di meme noumbre.
*Mai papet, es-ti poussible
de trouba l’escrituro d’un tau noumbre souto la formo d’uno fracioun ?
*Es poussible, pichot. Vaqui
la respounso e te n’en farai la demoustracioun lou prouchan cop.
Se lou noumbre s’escri
N,A ,soun escituro souto la formo d’uno
fracioun es facilo à trouba :
2,31= 231 /100 vo
53,481 = 53481/1000
Se lou noumbre s’escri N,AA…
amé N noumbre entié e A noumbre aguènt r decimalo, lou noumbre s’escri alor
souto la fracioun :
N(10x10x…x10 -1) + A pèr lou nouminatour amé r 10 à multiplica
ensèn
e
10x10x10x…x10 – 1 coume denouminatour.
Aquesto fourmulo es simplo à
coumprene dins un èisemple :
Lou noumbre 3,642642642642…. s’escri dounc :
N=3 A= 642
et r=3 (noumbre de decimalo de A)
Ço que douno :
(3(1000-1) + 642)/(1000- 1) =
3639/999
Lou podes verifica en fasènt
la divisioun, ço que te fara uno bono revisioun.
Curiouseta : La memo fourmulo applicado douno :
0.9999999999….. = 9/(10-1) =9/9 = 1 car N = 0 et A = 9
et r = 1
*Mai alor papet, tòuti li noumbre que soun sènso repeticioun s’escrivon
pas souto la formo d’uno fracioun e n’i’a dounc un mouloun ?
*As rasoun e lou veirèn lou
prouchan cop.
En esperant, tèn-te gaiard e countunio d’èstre
autant curious !
Lou papet
Michèu
Autouno, vo estiéu ?
Sian vuei lou 31 dóu
mes d'Óutobre, e tout lou mes se sian cresegu encaro en estiéu. D'abitudo
atubavian lou caufage au mitan dóu mes, mai aquest an n'avèn pas agu besoun,
fasié mai de vint degrad dins l'oustau. Estènt qu'aquest an lou gouvèr nous
demando d'espargna lou courrènt eleitri e de caufa lis oustau à dès-e-nòu
degrad, e pas mai, d'ùni pèr galeja an di : « fai 23 dins moun
oustau, belèu que dèuriéu atuba un pau la climatisacioun pèr toumba sus la
temperaduro reglementàri de 19° ! » Vau mies n'en rire,
d'acò...
Mai es aquelo
secaresso que fai faire de soucit... Nous anouncio un pau de plueio, pièi
toumbo rèn, o tout bèu just quàuqui gouto, gaire mai qu'uno eigagno.
Aviéu jamai arrousa
mi planto à la fin d'Óutobre, mai lis ourtensia que soun dins de vas an set, li
fau arrousa proun souvènt.
I'a quàuqui jour
d'acò un matin qu'èro à pau près sèt ouro e miejo, reveniéu d'apastura mi
galino, quouro veguère de liuen un cat rous davans la terrasso de
l'oustau ; belèu Milo, aquéu de mi vesin, mai en m'aprouchant pousquère
miés lou destria ; noun, Milo ei pas tant gros e soun péu plus clar... e
devistant sa cò e soun mourre, m'avisère lèu qu'èro pas un cat, mai un
reinard !
E moun cat à iéu,
avié escala sus lou bord de la fenèstro e lou regardavo, espanta, e segur
esfraia de descurbi aquelo bèsti ; Tant lèu cridère : « E dequé
fas, tu, aqui ? » e moun reinard, sousprès, aguè lèu fa de
patuscla ;
Aièr, ai legi sus lis
enfourmacioun loucalo de la telaragno qu'à-n-Ate, à-n-un kiloumètre de la vilo,
i'agu de loup que soun vengu dins un jardin toucant un oustau e qu'an tua de
cabro. Li gènt dóu Pargue dóu Leberoun i'an di que n'i' avié à pau près uno
trenteno dins l'encountrado....acò rasseguro gaire. E an di, fau se mesfisa e
jamai ié vira l'esquino, mai coume faire se n'en vèn quàuquis-un e que
vous enviróuton?
E acò m'a fa pensa
que quouro mis enfant èron pichot avién coume tóuti pòu dóu loup ; alor,
pèr li rassegura ié disiéu qu'à l'ouro d'aro, de loup n'i'avié plus au nostre,
que n'en soubravo plus que dins li libre pèr faire pòu is enfant...
E despièi, n'a passa
d'aigo au Rose !
I’a gaire d’acò an descurbi, au nostre, uno nouvello
fourmigo »Wassmanina auropunctata » es à dire « fourmigo
eleitrico » ei bèn pichoto, un milimètre e miejo, de coulour jauno daura,
mai ei tras que dangeirouso se d’asard venié à vous pougne, soun verin es
empouisouna.
Fin finalo, de plueio
n’avèn agu forço tout de long dóu mes de Nouvèmbre, crese que n’i’a proun.
Fai dous matin que la
vièio tamiso ; l’ivèr arribo e fau cregne que i’ague pas proun
d’eleitricita pèr tóuti. Nautre fasèn mèfi de pas degaia, mai es-ti que tóuti
fan parié ?
30 de
Nouvèmbre :adematin ai vist que Ventour èro tout blanc de nèu.
Fai à pau près tres
semano qu’aviéu plus rèn marca, e vaqui tres semano me sèmblo qu’a fa que
plóure, e d’aigo n’avèn proun, la terro pòu plus béure ; tout es fangous,
en mai d’acò fai fre. A neva dins mant un endré, meme à Lioun e à Rèno de
Bretagno. Belèu qu’aquest‘an l’aigo sara pas de manco !
Sian quasimen à
Nouvè !
Michello
L'aubre di càqui
Quau a jamai bada davans aquélis aubre, à
l'autouno, en vesènt si branco nuso e negrasso cargado d'aquelo frucho d'uno
bello coulour aranjado ?
Mai fin finalo, n'i'a
gaire que li manjon, aquéli fru... Sèmblo qu'es soulamen dins li païs dóu bacin
mieterran que soun presa, e subre-tout en Asìo, soun countinènt d'óurigino.
Sarié vengu en Franço emé Jóusè Banks, un boutanisto coumpan dóu capitàni Cook,
au siècle XVIIèn; li pourtugués, éli, ié dison « figo chineso » bord
qu’eilabas li fan seca coume li figo.
Es un aubre que pòu
supourta la fre, de temperaduro jusqu'à mens quinge degrad ; mai pèr faire
si fru, a besoun d'estiéu long e caud , em’ acò ei gaire eisigènt, pòu
viéure dins de terro pauro.
Pòu faire uno deseno
de mètre d'aut. A la primo, si fueio espesso soun d'un poulit vert clar, pièi
vènon founsado ; à l'autouno prenon uno bello coulour de couire pièi vènon
roujo avans de toumba. Si flour soun menudo, jauno-crèmo, e s'espandisson entre
lou mes de Mai e de Jun. Es un aubre diouïque, es à dire que nourmalamen li
flour masclo e li femelo soun cargado pèr d'aubre diferènt, mai éu fai
l'ouriginau e s'atrobo d'aubre qu'an li flour mascle e li flour femelo ensèn, e
en mai d'acò, de flour ermafroudito ! Li flour soun fegoundado pèr
d'insèite, mai podon tambèn faire si fru sènso fegoundacioun, pèr
partenoucarpìo, e aquéli fru auran ges de meseioun. Li fru soun soulidamen
accrouca i branco pèr soun pecou, e lou vènt li pòu pas faire toumba ;
s'amaduron d'aise, e pèr lou càqui « muscat »déu veni blet avans
d'èstre manja. I'a tambèn uno autro espèci de càqui qu'es arrivado i'a mens de
tèms, se dis « càqui-poumo », que se manjo avans de veni blet, e
qu'ei dous.
Lou noum d'aquéu fru,
lou càqui, vèn dóu Japoun, ei lou noum d'uno espèci d'aubre, lou placaminié dóu
Japoun. « Diospyros càqui », soun noum sabènt vèn dóu gre, e vòu
dire « nourriduro de Zèus » Ei de la famiho dis Ebenacèio, d'aubre
qu'an de bos founsa emplega en ebenistàrié.
Michello