samedi 28 janvier 2023

Pèr l'an nouvèu

 




Lou journalet dóu Pont de Garanço N°116: « Li vot an-ti un poudé ?» Janvié 2023

 

ou 

      L

nt

 

L « Li vot an-ti un poudé ?


 

                             

                             Li vot de J. Brel  de 1968

 

Vous souvete de pantai à n’en plus fini e l’envejo de n’en realisa quàuquis- un

Vous souvete d’ama ço que fau ama e d’óublida ço que fau óublida

Vous souvete de passioun, vous souvete de silènci,

Vous souvete de cant d’aucèu à la revihado e de rire d’enfant

Vous souvete de respeta li diferènci dis àutri, bord que lou merite e la valour de chascun soun souvènt à descubri

Vous souvete de resista à l’enlisamen, à l’indiferènci e i vertu negativo de nosto epoco

Vous souvete enfin de jamai renouncia à la recerco, à l’aventuro, à la vido, à l’amour, car la vido es uno magnifico aventuro e degun de rasounable ié dèu renouncia sènso livra uno rudo bataio

Vous souvete subretout d’èstre vous, fièr de l’èstre e urous, car lou bonur es noste destin veradié.

 

                         Reviraduro en prouvençau de Michèu

                             

                               Curiouseta (1089 !)

 

  Prenès un noumbre de tres chifro que soun proumié e soun darrié siegon diferènt de mai 1 : 421  vo 785 pèr eisèmple.

  Pièi inversa l’ordre di chifro sènso  touca à lou dóu mitan : 421 douno 124 vo 785 douno 587.

   Fasès-n’en la diferènci :

421 – 124 = 297   vo   785 – 587 = 198

   Apoundas-lou à soun propre noumbre inversa (sènso touca à lou dóu mitan):

297 + 792 = 1089

198 + 891 = 1089                                            

   Prenès d’àutris eisèmple e troubarès toujour 1089 !!!!

Curious ! curious !

Mistèri ? Magi ! Uno masco es-ti passado pèr aqui ?

Noun.

   Aurès l’esplicacioun dins lou numero seguènt se l’avès pas troubado avans.  Ensajas de vèire ço que devèn aquest resultat amé de noumbre de dous chifro.

 

                                          Michèu

 

 

                             Nouvè a mai passa....

 

E vaqui, Nouvè a passa coume un uiau !

La famiho èro aqui, li pichot, fouligaud, an estrassa li papié pèr descurbi si jouguet, e nautre èrian urous d'èstre tóuti recampa, un cop de mai.

Nouvè ! La mai bello sesoun de l 'an...

Encaro un cop alesti la crècho, desplega li santoun de si papié de sedo, estalouira li garlando, adourna lou sapin, queto joio, quet estrambord !


Mai ai ! Las, acò duro pas, lou tèms fugis trop vite... Dins quatre jour l'annado sara acabado e cabussaren dins l'an nouvèu emé l'espèr que siegue plus siau ; uno annado sènso epidemìo, sènso marrìdi novo, sènso guerro !

 

              31 de Desèmbre ! 2022 vai cabussa...

 

Se dis que 2022 fuguè l’annado la mai caudo, e aquelo fin d’annado fuguè remirablo pèr la douçour dóu tèms ; èro jamai arriba. ( de memòri d’ome o despièi que tout se marco)

Aquelo annado 2022 fuguè tambèn uno annado eicepciounalo pèr lou climat : grando secaresso, de fiò grandaras pertout, de chavanasso de grelo, e d’inoundacioun. Avèn tout agu.




E aro, emé la douçour dóu tèms, es de cregne que li tòro proucessiounàri coumençon de davala dis aubre, e que la naturo se dereviho un pau trop lèu...

Lou rèire-Papo Benezet XVI a defunta adematin ; i’avié nòuv’an qu’avié lèissa la plaço au Papo Francès.

Lou Sant Paire Benezet XVI

I’a vue siècle d’acò qu’un autre Papo avié tambèn renouncia de soun vivènt à sa cargo pountificalo, èro en 1415 emé Gregòri XII.

Es la sesoun dis ùstri, mai n’i’a qu’an de salmounello e que se podon pas manja. Au contro d’acò, i’a un cousinié qu’a descurbi uno perlo naturalo dins uno ùstri ! ( crese qu’acò es arriba dins lis Aup Marino)

Ai legi tambèn sus la telaragno qu dins lou despartamen de Charento n’i’a qu’abarisson d’ipoucampo ; sabe pas ço que n’en van faire ; belèu pas li manja ?

A prepaus d’acò, ai tambèn legi, i’a quàuqui jour que dins un supermarcat de Bretagno, n’i’a qu’an rauba un cranc vivènt au coumtadou dóu peissounié, mai èro pas pèr lou manja, soun ana lou tourna bouta dins l’aigo de la mar, forço pus liuen. Lou cranc a fa lou viage dins lou trin !

 



Li descuberto de 2022 :

 

D’istourian e de saberu a reüssi à legi uno letro escricho en 1547 pèr Carle Quint ; i’aurié agu à-n-aquéu moumen de rumour de coumplot contro éu pèr l’assassina.

Au Grouenland an descurbi de traço d’ADN d’un mastoudount dins li sòu counglaça ; sarié un de la famiho dis elefant e di mamout, e aurié viscu i’a d’acò dous milioun d’annado.

En Turquìo, an vist un leoupard d’Anatoulìo ; avié pamens despareigu despièi proun de tèms


Dos esculturo qu’èron perdudo vènon d’èstre retroubado tres cènts an après ; Fuguèron coumandado pèr Louvis lou Quartorgen e l’autro pèr Louvis lou Quingen e raubado pèr li nazi.

Lou vibre(1) a fa sa reaparicioun en Franço ( èro à mand de s’avali coumpletamen au nostre)


Lou telescòpi « James Webb » a realisa de poulìts image de la nebulouso e se ié vèi d’estello que naisson à-n-un ritme desfrena.

L’obro de Saint Exupery :ou manuscri dóu pichot prince es arriba en Franço dins un avioun. Soun autour l’avié escri quouro restavo is Estat Uni ; mai estènt francès, èro nourmau de lou faire veni en Franço.

Un parèu d’aiglo-arpìo(2) reintroudu dins lou Vercors an fa soun nis e d’iòu ; es lou proumié cop despièi cènt an. Osco e longo vido en éli !



Uno bono novo : lou trau dins la coucho d’ouzono es en trin de se tapa !

N’i’a qu’an coumença d’abari de fournigo pèr i’apprendre à decela li cancèr.

E la meiouro pèr la fin : la bagueto de pan vèn d’èstre marcado au « Patrimòni moundiau de l’Unesco »

                         


 

(1) Vibre : castor

(2) Aiglo-arpìo : gypaète barbu

 

                                                            Michello

 



 

 

mercredi 18 janvier 2023

Lou journalet dóu Pont de Garanço N°115: « Zou, en camin vers la nouvello annado!» Desèmbre 2022

      

 

           « Zou, en camin vers la nouvello annado!»

          

 

                                

 

                                Digo-me papet !

 

*Papet, tout ço que m’as di quouro se sian vist l’autre cop, me faguè sousca e forço questioun me soun vengu à l’esperit. En proumié, podes-ti m’esplica coume as fa pèr trouba l’escrituro souto la formo d’uno fracioun d’un noumbre qu’es escri amé si decimalo.

 

*Moun pichot, te lou vau esplica sus un èisemple que voudriéu pas que te venguèsse en òdi. Prenèn pèr eisèmple lou noumbre 0,6666666….

Pèr n’en coumprene lou resultat, me faudra utilisa la fourmulo matematico pau coumplicado seguènto : 

Pèr r<1          1 + r + r2 + r3 + …. = 1/(1-r)

Ansin,       0,6666… = 6/10 +6/100 + 6/1000 + ….

                                   = 6/10( 1 + 1/10 + 1/100 +….)

                                   = 6/10 x 1/(1-1/10)

                                   =6/10 x 10/9

                                    = 6/9

Es pas plus coumplica qu’acò. Poudras ensaja de lou faire amé d’àutris èisemple. Te faudra alor belèu remplaça 10 pèr 100 vo 1000… seguènt lou noumbre.

 

*Gramaci papet. Amé tu, tout semblo facile. Mai aquéli noumbre que se podon pas escriéure souto la formo d’uno fracioun soun forço noumbrous. Sufis, dins l’escrituro decimalo de si noumbre de jamai s’arresta e de s’arenja que n’i ague pas de repeticioun di noumbre.

 

* As rasoun, moun pichot. N’i talamen que se de tòuti li noumbre leves li noumbre que s’escrivon souto la formo d’uno fracioun, acò se vèirié pas.

 

*Papet , dintr’aquéli noumbre n’i’a de segur que soun mai couneigu que d’àutri.

 

* As rasoun ; lou mai famous es lou noumbre pi qu’es la proumiero lettro dóu mot perimètre en gré. Aquel noumbre se pòu pas escriéure dins sa toutalita : 3,1416….I’a de gèns que n’en podon douna de cor mai de 100 000 decimalo. Aquel noumbre lou troubaras en particulié pèr calcula la circounferènci d’un ciéucle vo sa surfàci.

 

* Gramaci papet. Vese qu’ai forço causo à aprene e acò me douno envejo d’estudia.

 

*Osco, moun pichot e te souvete un bon viage sus lou camin de la couneissènço.

 

                                                     Lou papet Michèu

  

               Aqueste cop, sian bèn en ivèr !

 


Se dis que l'ivèr meteouroulougi coumenço lou 1é de Desèmbre ; aquest an , aquéu jour-d'aqui èro bèn ladebuto de l'ivèr, e pèr bèn lou marca, avèn agu quàuqui bòni jalado lou matin.

Pèr lou moumen, la plueio s’es arrestado, que n’avian noste gounfle. Mai fin- finalo, tout l’estiéu se sianplagnegu de la calour e de la secaresso, e aro, es tout lou countràri, se plagnen de la plueio e de la fre !


Ame l’ivèr, que siegue de bèlli journado souleiouso, em’aquèlo lus particuliero, li vapour mauvo qu’agouloupon colo e mountagno, vo encaro li journado ennivoulido, sourno, jalado que vous fan despacha pèr rintra mai lèu au vostre. Ame li païsage ivernau, lis aubre desnuda que vous fan vèire sa siloueto negro, si bras maigre, e si det croucu. Acrouca bèn aut, se pòu devista li gròssi boufigo di nis de cabrian asiati. La naturo se bouto à nus, e coume uno vièio espeiandrado, tremolo....


De cop que i’a, lou manjo-fango fouligaud se bouto à courre coume un perdu à traves lou campestre segrenous, e siblo, ourlo, gingoulo...Escampo tout, estrasso tout, fai lou « diable à quatre ».

A neva sus Ventour e tambèn sus li colo à l’entour que semblavon de païsage de crècho. L’ivèr es uno sesoun de meraviho, mai fau saupre li remira.




L’éure, coume l’aubespin, amaduro si fru pèr l’auceliho.A cha uno li darriéri fueio de la figuièro se destacon de l’aubre, viravóuton un moumenet pièi fenisson pèr cabussa dins l’aigo, en silènci...



Pau à cha pau, aleva di roure, lis aubre an tóuti perdu si fueio. Li pichots iris blu flourisson à noun plus, li roso de Nouvè tambèn.

Pèr lou moumen sèmblo que lou mistrau, lou « manjo-fango » saup plus boufa, sian assadoula d’umedita.Li fueio morto espèron coume iéu lou vènt que li vai seca e amoulouna, mai de bado !

 

                     Pichoto istòri de la crècho

 

Lou cat tambèn amo la crècho!

En prouvençau, la crècho se dis «lou Belèn » ; aquéu noum vèn de « Betelèn » ountes arié nascu lou Crist ; se pòu tambèn dire « crècho ». La crècho es uno grùpi ounte manjon

li bèsti coume vaco, biòu, chivau, ase...Se dis qu'avien coucha l'enfant Jèsu aqui dedins, en liogo de brès ; es coume acò que lou biòu e l'ase ié boufavon dessus soun alen tousc pèr lou teni caud, qu'èro nus, lou paure !

La crecho es uno representacioun simboulico de la nativeta ; se dis que la proumièro crècho ourganisado en Itàli pèr Sant Francès d'Assiso en 1223, lou fuguè emé de persounage vertadié ( de car e d'os), de pastre e de pacan dóu vesinage. Es aqui davans que lou sant predicavo.

Aquelo manifestacioun celebrado dins l'alegouranço fuguè la debuto d'aquelo nouvello devoucioun.

Jusqu'au siècle XIV èn, la toco de la crècho èro d'ensigna la vido dóu Crist e venera la Nativeta. Mai pau à cha pau la crècho se vai aluencha di tèste sacra. Se ié vai apoundre de

pichot persounage qu'aduson d'óufrèndo, e tambèn de pastre e de musician. Au siècle XVIèn, emé lou councile de Trente, un grand chanjamen se fai e la crècho s'atrobo mai èstre un evenimen culturau. Vengudo d'Itàli, li crècho arribon en Prouvènço, aperaqui vers lou siècle XVèn. Es soulamen au siècle XVIèn que de persounage noun bibli van faire

soun aparicioun dins la crècho, e li proumièri crècho famihalo espelisson au siècle XVIIèn. La proumièro fièro di santoun se tenguè à Marsiho en 1803.

L’apougèio di crècho prouvençalo fuguè au siècleXVIIèn emé li « Nouvè » de Micoulau Saboly. Aquéli cant de Nouvè assoucion lis umble persounage dóu terraire emé li de la

nativeta . Ansin lou mesclage dóu passat e dóu presènt, dóu sacra e dóu proufane formo lou founs dis anacrounisme que se soun trasmés jusqu’à l’ouro d’aro.

Li proumié santoun èron esculta dins de bos, pièi n’i’aguè de fa emé de fiéu de ferre e vesti d’estofo, la tèsto èro de bos o de gip, pièi se n’en faguè emé de ciro, de gip, pièi emé d’ argielo.

 

Li santoun soun de pichot sant. D’estatue de sant facho emé de gip èron vendudo en Itàli pèr de marchand còu-pourtaire que cridavon « sànti-bèlli » ! es pèr acò que de fes que i’a, li santon soun bateja « santibelli ».

Coume es la sesoun di crècho, se n’en pòu vèire dins mant endré, e de poulido, coume aquelo de la glèiso de Sant Savournin, qu’es uno vertadiero meraviho

 

                                                 Michello

Lou journalet dóu Pont de Garanço N°114: « Fau èstre curious !» Nouvèmbre 2022

 

    Digo-me papet !

 

*Digo-me papet, Mestresso nous a parla di noumbre entié que soun 0, 1,2,3,..  que m’en a faugu de tèms pèr n’aprene la seguido, mai nous a parla tambèn que i’avié  li noumbre entié negatiu que soun -1,-2,-3… Es facile à coumprene l’ivèr quouro jalo e que li temperaturo soun negativo. Es belèu pèr aco que lis ame gaire !

Nous a pièi di qu’en mai d’aquéli noumbre, i’a li que s’escrivon souto la formo d’un fracioun, coume pèr eisèmple 7/8, 5/9,… ço que n’en fan un mouloun.A l’escolo avèn li que s’escrivon 15/20 vo 4/20 que fai faire la bèbo !

Me demande alor se n’i’a que s’escrivon pas souto la formo d’uno fracioun.

*As rasoun, pichot. Fau èstre curious. Aquesto questioun a tarabasta lis ome dempièi de tèms. N’avèn la probo sus uno tableto que fuguè troubado e que dato d’au mens 1300 an avans nosto èro. Ié poudèn vèire dessus un dessin representant un carrat e uno loungour aprouchadisso de sa diagounalo.



n
Faudra espera 500  an avans nosto èro pèr agué la demoustracioun qu’aquesto loungour se pou pas escriéure souto la formo d’uno fracioun : es lou famous noumbre  r que verifico l’egalita : r x r = 2.

 

*Mai alor papet, coume fau faire pèr recounèisse li noumbre que s’escrivon souto la formo d’uno fracioun ?

 

*Vese que sies bèn curious. La rasoun n’es simplo. Quouro fas la divisioun d’un noumbre entié pèr un autre, coume te l’an après à l’escolo, lou rèsto de la divisioun es toujour plus pichot que lou divisour. Se countunies ansin, à n’un moumen douna, vas trouba coume rèsto siegue 0, ço qu’acabo la divisioun, siegue un rèsto qu’as deja trouba, e alor la divisioun se perseguis sènso fin amé la memo seguido de noumbre :  2.32100000  vo  2.321321321… pèr eisèmple.

Li noumbre que s’escrivon souto uno fracioun s’escrivon dounc amé uno seguido de 0 après la virgulo vo amé uno repeticioun sènso fin di meme noumbre.

 

*Mai papet, es-ti poussible de trouba l’escrituro d’un tau noumbre souto la formo d’uno fracioun ?

 

*Es poussible, pichot. Vaqui la respounso e te n’en farai la demoustracioun lou prouchan cop.

Se lou noumbre s’escri N,A  ,soun escituro souto la formo d’uno fracioun es facilo à trouba :

    2,31= 231 /100  vo    53,481 = 53481/1000

Se lou noumbre s’escri N,AA… amé N noumbre entié e A noumbre aguènt r decimalo, lou noumbre s’escri alor souto  la fracioun :

              N(10x10x…x10 -1) + A  pèr lou nouminatour amé r 10 à multiplica ensèn

   e        10x10x10x…x10 – 1  coume denouminatour.

Aquesto fourmulo es simplo à coumprene dins un èisemple :

Lou noumbre   3,642642642642…. s’escri dounc :

               N=3   A= 642  et r=3 (noumbre de decimalo de A)

Ço que douno :

             (3(1000-1) + 642)/(1000- 1) = 3639/999

Lou podes verifica en fasènt la divisioun, ço que te fara uno bono revisioun.

Curiouseta : La memo fourmulo applicado douno :

      0.9999999999….. = 9/(10-1) =9/9 = 1 car N = 0 et A = 9 et r = 1

 

*Mai alor papet, tòuti li noumbre que soun sènso repeticioun s’escrivon pas souto la formo d’uno fracioun e n’i’a dounc un mouloun ?

 

*As rasoun e lou veirèn lou prouchan cop.

 En esperant, tèn-te gaiard e countunio d’èstre autant curious !

 

                                                         Lou papet Michèu

 

 

                          Autouno, vo estiéu ?

 




Sian vuei lou 31 dóu mes d'Óutobre, e tout lou mes se sian cresegu encaro en estiéu. D'abitudo atubavian lou caufage au mitan dóu mes, mai aquest an n'avèn pas agu besoun, fasié mai de vint degrad dins l'oustau. Estènt qu'aquest an lou gouvèr nous demando d'espargna lou courrènt eleitri e de caufa lis oustau à dès-e-nòu degrad, e pas mai, d'ùni pèr galeja an di : «  fai 23 dins moun oustau, belèu que dèuriéu atuba un pau la climatisacioun pèr toumba sus la temperaduro reglementàri  de 19° ! » Vau mies n'en rire, d'acò...

Mai es aquelo secaresso que fai faire de soucit... Nous anouncio un pau de plueio, pièi toumbo rèn, o tout bèu just quàuqui gouto, gaire mai qu'uno eigagno.

Aviéu jamai arrousa mi planto à la fin d'Óutobre, mai lis ourtensia que soun dins de vas an set, li fau arrousa proun souvènt.

I'a quàuqui jour d'acò un matin qu'èro à pau près sèt ouro e miejo, reveniéu d'apastura mi galino, quouro veguère de liuen un cat rous davans la terrasso de l'oustau ; belèu Milo, aquéu de mi vesin, mai en m'aprouchant pousquère miés lou destria ; noun, Milo ei pas tant gros e soun péu plus clar... e devistant sa cò e soun mourre, m'avisère lèu qu'èro pas un cat, mai un reinard !



E moun cat à iéu, avié escala sus lou bord de la fenèstro e lou regardavo, espanta, e segur esfraia de descurbi aquelo bèsti ; Tant lèu cridère : « E dequé fas, tu, aqui ? » e moun reinard, sousprès, aguè lèu fa de patuscla ;

Aièr, ai legi sus lis enfourmacioun loucalo de la telaragno qu'à-n-Ate, à-n-un kiloumètre de la vilo, i'agu de loup que soun vengu dins un jardin toucant un oustau e qu'an tua de cabro. Li gènt dóu Pargue dóu Leberoun i'an di que n'i' avié à pau près uno trenteno dins l'encountrado....acò rasseguro gaire. E an di, fau se mesfisa e jamai ié vira l'esquino, mai coume faire se n'en vèn quàuquis-un  e que vous enviróuton?

E acò m'a fa pensa que quouro mis enfant èron pichot avién coume tóuti pòu dóu loup ; alor, pèr li rassegura ié disiéu qu'à l'ouro d'aro, de loup n'i'avié plus au nostre, que n'en soubravo plus que dins li libre pèr faire pòu is enfant...

E despièi, n'a passa d'aigo au Rose !
I’a  gaire d’acò an descurbi, au nostre, uno nouvello fourmigo »Wassmanina auropunctata » es à dire «  fourmigo eleitrico » ei bèn pichoto, un milimètre e miejo, de coulour jauno daura, mai ei tras que dangeirouso se d’asard venié à vous pougne, soun verin es empouisouna.

Fin finalo, de plueio n’avèn agu forço tout de long dóu mes de Nouvèmbre, crese que n’i’a proun.

Fai dous matin que la vièio tamiso ; l’ivèr arribo e fau cregne que i’ague pas proun d’eleitricita pèr tóuti. Nautre fasèn mèfi de pas degaia, mai es-ti que tóuti fan parié ?

30 de Nouvèmbre :adematin ai vist que Ventour èro tout blanc de nèu.



Fai à pau près tres semano qu’aviéu plus rèn marca, e vaqui tres semano me sèmblo qu’a fa que plóure, e d’aigo n’avèn proun, la terro pòu plus béure ; tout es fangous, en mai d’acò fai fre. A neva dins mant un endré, meme à Lioun e à Rèno de Bretagno. Belèu qu’aquest‘an l’aigo sara pas de manco !

Sian quasimen à Nouvè !

 

                                                    Michello

 

                            L'aubre di càqui



 

       Quau a jamai bada davans aquélis aubre, à l'autouno, en vesènt si branco nuso e negrasso cargado d'aquelo frucho d'uno bello coulour aranjado ?

Mai fin finalo, n'i'a gaire que li manjon, aquéli fru... Sèmblo qu'es soulamen dins li païs dóu bacin mieterran que soun presa, e subre-tout en Asìo, soun countinènt d'óurigino. Sarié vengu en Franço emé Jóusè Banks, un boutanisto coumpan dóu capitàni Cook, au siècle XVIIèn; li pourtugués, éli, ié dison «  figo chineso » bord qu’eilabas li fan seca coume li figo.

Es un aubre que pòu supourta la fre, de temperaduro jusqu'à mens quinge degrad ; mai pèr faire si fru, a besoun d'estiéu long e caud , em’ acò ei gaire eisigènt, pòu viéure dins de terro pauro.

Pòu faire uno deseno de mètre d'aut. A la primo, si fueio espesso soun d'un poulit vert clar, pièi vènon founsado ; à l'autouno prenon uno bello coulour de couire pièi vènon roujo avans de toumba. Si flour soun menudo, jauno-crèmo, e s'espandisson entre lou mes de Mai e de Jun. Es un aubre diouïque, es à dire que nourmalamen li flour masclo e li femelo soun cargado pèr d'aubre diferènt, mai éu  fai l'ouriginau e s'atrobo d'aubre qu'an li flour mascle e li flour femelo ensèn, e en mai d'acò, de flour ermafroudito ! Li flour soun fegoundado pèr d'insèite, mai podon tambèn faire si fru sènso fegoundacioun, pèr partenoucarpìo, e aquéli fru auran ges de meseioun. Li fru soun soulidamen accrouca i branco pèr soun pecou, e lou vènt li pòu pas faire toumba ; s'amaduron d'aise, e pèr lou càqui « muscat »déu veni blet avans d'èstre manja. I'a tambèn uno autro espèci de càqui qu'es arrivado i'a mens de tèms, se dis « càqui-poumo », que se manjo avans de veni blet, e qu'ei dous.

Lou noum d'aquéu fru, lou càqui, vèn dóu Japoun, ei lou noum d'uno espèci d'aubre, lou placaminié dóu Japoun. «  Diospyros càqui », soun noum sabènt vèn dóu gre, e vòu dire «  nourriduro de Zèus » Ei de la famiho dis Ebenacèio, d'aubre qu'an de bos founsa emplega en ebenistàrié.

 

                                                    Michello