jeudi 30 mars 2023

1 Lou journalet dóu Pont de Garanço N°118: « Es lou tèms de la reviscoulado !» Mars 2023

 

1      Lou journalet dóu Pont de Garanço

 

           N°118: « Es lou tèms de la reviscoulado !»

          Mars 2023

 

 

 

                                  Digo-me papet !

                          

Papet, aprenguère à l’escolo quouro ère mai jouine, li taulo de multiplicacioun. Fuguè pas facile de  n’en reteni li resultat. Te n’en souvenes tu ?

 

E o ! moun pichot. Urousamen que li matematico se resumon pas à n’acò. Mai, li fau saupre , car es un óutis utile dins la vido de tóuti li jour.

 

Papet, quouro se sian vist lou darrié cop, m’as parla d’uno curiouseta sus lou noumbre 1089. Mi coumpan fuguèron forço suspres , estabousi e n’en parlèron de segur à sis gèns lou sèr vengu. As uno autro particulareta à me signala sus aquéli noumbre ?

 

Se n’en vos uno autro, escouto-me !

Pren quatre chifre que se seguisson e fai-n’en la multiplicacioun ! Te fara ansin revisa aquéli taulo. S’apoundes 1 au resultat, vas vèire qu’óutenes lou carra d’un noumbre.

Pèr eisèmple : 2x3x4x5 + 1 = 121 qu’es lou carra de 11, es à dire 11x11.

 

N’en siéu tout esbalausi ; s’ensaje amé 3x4x5x6 + 1, vau trouba lou carra d’un noumbre. N’en sies segur ? Leisso-me lou tèms de calcula…. Ai touba 361 qu’es efeitivamen lou carra de 19.

 

Poudras ensaja amé d’àutri noumbre. Marcho à chasque cop.

Ensaje  encaro amé 6x7x8x9 + 1 e verifico que fai bèn lou noumbre  55x55 es à dire 3035 e tambèn 10x11x12x13 + 1 qu’es lou carra de 131.

 

Papet, coume as fa pèr trouba aquel resultat sènso faire de long calcul ? Quouro nous vèiran mai, me faudra esplica la rasoun. Acò me vau tafura si que noun long-tèms.

 

Te n’en dounarai la rasoun lou prouchan cop. Mai te pode dire adeja lou mejan lou mai rapide qu’empacho de faire forço calcul : sufis de prendre lou proumié chifre, de lou multiplia pèr lou darrié e de i’apoundre 1. Lou podes verifica sus lou darrié eisèmple : 6x7x8x9 + 1 es lou carra de 6x9 + 1 = 55.

 

Mai alor, dins l’eisèmple que m’as douna, es à dire 10x11x12x13 + 1, ta respounso me permès dounc d’afierma pèr un calcul simple qu’es lou carra de 10x13 + 1 = 131. Amé tu, tout es magi. Finiras pèr me faire ama li matematico. Me tarde de n’en counèisse la rasoun.

 

Moun pichot, ta curiouseta me plai. En esperant, fai bèn ti devé e escouto bèn tis ensignaire. Te poutounèje bèn fort. Adessias moun drouloun!

 

                                                   Lou papet Michèu


                                            Significacioun de la pousicioun di det dins lis icono

          


 
          Aquesto image es la partido d'uno icono representant lou Crist en trin de benesi si fidèu.; ço que belèu vous a entriga es la pousicioun  di det de sa man drecho. A-ti uno significacioun? Lou det dóu signe leva coume un i, lou det dóu mitan es lóugieramen courba coume un C, lou gros det que vèn s'apiela sus lou det de l'anèu sèmblo faire em'éu coume un X. E enfin lou pichot det es lóugieramen courba coume un C. Acò a uno significacioun religiouso. Li dous proumiéri letro i et c sou n respetivamen la proumiero e la darniero dóu mot Crist en grè.

Ansin regardarés lis icono em'uno criouseta nouvello.




  Li jour de la vièio !

 

Sian à la fin de Febrié, la meteò nous dis que vai i'aguè uno reguignado de la vièio, es à dire que vai mai i'aguè un pau de fre, nourmau, es la vièio que reguigno, e es toujour coume acò à la fin de febrié ; dison meme que vai belèu un pau neva !



Acò me ramento, i'a vint e dous an d'acò, avié neva lou 27 de Febrié, e dins la vesprado n'en èro toumba setanto centimètre, de nèu lourdo, e qu'aqui mounte restavian, avié fa peta li poustèu eleitri que s'èron coucha souto lou pes, e d'ùni au mitan di routo ; èrian resta uno semano sènso eleitricita ; avian de bos pèr se caufa, alor coucagno, li coungeladou èron clafi de viéure, rèn mancavo, just lou lume e lou telefono !

Pèr garda au fres ço que devié i'èstre, coume lou la e lou burre, avian fa uno meno d'iglou emé de nèu dins lou jardin, e i'estremavian de glaciero emé lou manja dedins ! Fin finalo, au bout d'uno semano avien pouscu nous adurre un group eleitrougène pèr espera la remesso en bon estat di ligno eletrico. Lou mai malurous èro lou chin que trouvavo plus li traço dóu rode ounte anavo faire si besoun ! Niflè un bon moumen, pièi finiguè pèr se soulaja...Li cat nimai soun pas à soun aise dins la nèu, mai n'aproufichon pèr resta au caud dins l'oustau.

E iéu, coume li pichot, siéu urouso que noun sai de vèire toumba de nèu, urouso de ié leissa mi piado, d'ausi lou crussimen de la nèu que se quicho souto li pèd. La nèu es quaucarèn de magi, escafo tout, tremudo tout. Mai me dise que se li causo countunion coume an coumença, n'en veirèn belèu plus gaire toumba, de nèu, dins lis annado à veni. E quau saup se la vièio reguignara encaro ?

27 de Febrié : Aièr a fa un tèms de chin, fre, emé un ventaras que boufavo à mai de 100 kiloumètre à l’ouro ; siéu gaire sourtido de l’oustau. Sus lou cop di quatre ouro e miejo, aperaqui, lou lume s’es mes à trantaia pièi tout s’es amoussa ; sian resta dins la sournuro jusqu’à nòuv ouro de vèspre ; Aviéu atuba la chaminèio e un fube de candèlo, e me chalavo d’aprouficha d’aquéu moumen de repaus fourça. Pau à cha pau lou ventaras a moula pièi a feni pèr cala. Coume mi rèire, ai fa caufa la soupo de liéume dins uno casseirolo sus lou trespèd, au cantoun de la chaminèio. E me crèires se voulès, mai avié pas lou meme goust que d’abitudo ; lou fiò de bos ié douno toujour un pichot goust sutil. Avèn soupa emé li candèlo, un lùssi !

Adematin, en me levant qu’èro d’ouro, fuguère souspresso pèr la clarta dóu deforo que vesiéu pèr li fenestroun, uno clarta descoustumado ! coume previst, avié neva ! E tout èro vengu meravihous ; la nèu e la calamo an tout recubert, e rèsto plus rèn d’aquéu marrit tèms de la vèio, aleva, davans l’oustau, di

cadièro, banc e taulo, li quatre pèd en l’èr...



 

                                         La galinaio

 

Ai dos galino, e ges de gau. Demié mi vesin, n’i’a un qu’a cinq


                                mi dos galino!

 galino e un bèu gau, l’autre vesin a uno sequelo de galino de tóuto meno ( emai ma capeludo !) e nimai ges de gau.



 Quouro fau sourti mi galino de soun claus, lou 
gau arrivo en courrènt pèr lis óunoura ; e ensèn, vague de grata, beca d’eici, d’eila, de graniho, de bestiouleto, vermo, tavan, cacalausoun, d’erbo, tambèn. Pièi, sus lou cop de quatre vo cinq ouro, l’autre vesin bandis si galino, e alor vese moun bèu gau que se rounso sus elo, e à cha uno ié presènto sis óumage, pièi s’entourno mai emé li miéuno jusqu’au moumen que lis embarre dins soun claus. Mai lou gau coumprèn pas que soun embarrado, li crido en virant à l’entour dóu claus un bon moumen, pièi fenis pèr s’entourna au siéu.

             


D’aquéu tèms, la capeludo, lèu-lèu émé si pichòti pauto se rounso vers moun oustau e sauto sus la fenèstro pèr manja ço que i’ai mes dins un platet. Quouro me vèi dedins l’oustau, vèn pica à la vitro emé soun bè, se sorte, fai de pichot bru coume se me parlavo !


 

                                                Michello

 

                              La Margarido dóu Martegue

 

Se n’en parlè dins lou Var, Vaucluse, Bàssis-Aup, Gard emai Eraut. Se n’en parlè meme à Paris !

Margarido, subran e d’un soulet cop, avié perdu l’usage de soun bras gaucho e de si cambo. Lou Bon Diéu i’avié mau-grat tout leissa la paraulo.

Mai vaqui qu’à setanto an soulamen, la Margarido dóu Martegue, que despièi mié-siècle servié dins soun restaurat, la meiouro boui-abaisso de l’encountrado, deguè s’arresta. Li gènt disien :

« Dequ’es arriba à-n-aquelo pauro Margarido ?

-Se saup pas, au juste/

-Pamens, èro gaiardo !

-Ah ! vo, pèr èstre gaiardo, èro gaiardo.

Aquelo malautié que l’agarriguè subran fuguè uno meno de catastrofo regiounalo Falié assoulumen la faire gari pèr lou bèn de tóuti. Soun drole, Arnest, e sa bello-fiho, Jano-Marìo, se carguèron quatecant de countunia l’obro de Margarido, e en mai d’acò, de faire veni li meiour mège pèr la sougna. Venguè au Martegue de proufessour de Milan, d’Estoucolme, de Paris, de Niou-Iorque, e meme de Touquiò. Jamai avien rescountra de persouno de setanto an tant roubusto ; coume nosto Margarido poudié encaro parla, ié disié, à-n-aquéli grand saberu, que poudrien rèn coumprendre à sa malautié à-n-elo. Disié qu’èro un « cas eicepciounau ». Mai pèr faire bono figuro, s’achinissien à voulé la gari...E meme se Margarido se trufavo d’éli, ié disènt que sa malautié à-n-elo, poudié pas s’aprene dins li libre ! Mai au bout d’uno quingenado,

s’embarquèron mai dins sis avioun pèr s’entourna au siéu sènso aguè coumprès à la malautié de Margarido.

Au siéu venié cade jour un « kiné », Antòni, pèr assaja de ié faire retrouba l’usage de si cambo e de soun bras. Fasié ço que poudié, sènso se pausa de questoun e sènso n’en pausa à Margarido, talamen que fuguè elo qu’aguè un jour l’envejo de se counfisa à-n-èu, é ié venguè coume acò :

-Dequé n’en pensas, de ma malautié ?

-N’en pense rèn

-Mai sabes ço qu’ai ?

-Avés la vanello...

Alor ço que se passè fuguè estraourdinàri : Margarido, Margarido la paralisado dóu Martegue s’aubourant

de soun fautuei se boutè d’à geinoun i pèd d’Antòni e ié faguè un poutoun.

-I’a que tu que m’as coumprés ! I’a quasimen setanto an que travaie, e despièi qu’ai fa lou semblant d’èstre paralisado, tóuti travaion à ma plaço.

-Es bèn ço qu’ai di, venguè Antòni, sias uno feiniasso.

-Noun, rebequè Margarido, siéu uno afetuouso e despièi que boulegue plus, tóuti m’amon, alor, fau pas pensa que me vas gari !

-Noun, faguè Antòni !

E fau pas s’estouna que siegue marca sus lou testamen de Margarido. E fai jamai que vint e cinq an que la masso.

 

       Leva dóu libre de Ivan Audouard : li conte de ma Prouvènço.

           Revira au pouvençau pèr Michello

dimanche 5 mars 2023

Lou journalet dóu Pont de Garanço N°117: « Poudès desbrounda vostis óoulivié» Febrié 2023


 

                             

                             Digo-me Papet !

 

*Papet, m’as proumès de m’esplica coume vai qu’à la seguido dis ouperacioun  que m’as demanda de faire dins lou precedènt journalet, trouban de longo lou noumbre 1089 ?

 

*Vese, mon pichot, qu’aquel resultat t’a un pau carcagna, tafura ; te lou vau esplica ; es pas coumplica.

Suspausèn qu’as causi lou noumbre (abc) amé (a-c>1). la proumièro ouperacioun counsisto à ié retrancha soun simetri ; ço que douno :

        a b c = 100a + 10b + c

        c b a = 100c + 10b + a

 

abc-cba = 100(a-c)  - (a-c) = (a-c) 0 0  -  (a-c)

ço que s’escri tambèn en fasènt la soustracioun:

abc –cba = (a-c-1) 9 d      avec (a-c) + d = 10

Veses aqui perqué fau suspausa que (a-c) sigue pas egau à 1, si que noun aurien pas un noumbre de tres chifre.

À n’aquel noumbre ié fau alor apoundre soun simetri :

(a-c-1) 9 d + d 9 (a-c-1)

Ço que douno lou noumbre:  1089

Coume lou podes vèire, i’a ges de mascarié dins aquel resultat.

 

*Lou vese ; ai pas tout coumpres, mai i’aribarai : gramaci papet.

*S’as besoun d’ajudo, siéu aqui pèr t’esplica ; me fai talamen plesi de te vèire ; me remèmbre ma jouinesso  quouro assajave de resoudre li proubleme matematico. Adessias moun pichot.                                 

 

                                        Lou papet Michèu

 

                         Febrié e sa febrielado …..

 

Sian à la fin de Janvié, despièi uno bono deseno de jour es l'ivèr ! Fai fre, rèn d'anourmau à-n-acò. Lou mistrau que nous avié óublida despièi long-tèms s'es reviha e boufo coume un perdu.

A la radiò, nous an di que li napo freatico se soun regounflado coume falié, alor es au mens acò de gagna. Li gènt espargnon lou courrènt eleitri, e dison que n'en mancarèn pas ; es perèu acò de gagna.

Lou couvid ? Se n'en parlo plus pèr lou moumen, d'ùni dison que n'i'a mai un de varaiant que nous vai arriba de Chino dins un parèu de mes, e i'a toujour de gènt que soun dins l'ànci e se carrejon emé la « masqueto ». Uno amigo me diguè i'a gaire : «  ié coumprene rèn : ai agu mi 4 vacin e ai aganta lou couvid, ai pas'gu lou vacin de la gripo e l'ai pas agantado ! De que vos coumprene à-n-acò, ? »

Despièi quàuqui jour lou mistrau s’es dereviha e boufo tant que pòu. A tout seca, tout escouba mai escampo tout, estrasso tout, es uno calamita.

Fin finalo aura boufa tres semano de tèms.

La grosso fre a fini pèr lou moumen, mai sian pa’n’caro i bèus jour. Segound Fabre, li gròssi fre soun finido quouro li lachusclo tènon si pecout dre. Pèr lou moumen son pecout se clino encaro vers lou sòu, alors, mèfi !Mai lou bèu tèms au mes de Febrié, es pas nourmau. Lou prouvèrbi dis : «  L’ivèr es jamai bastard, se vèn pas d’ouro, vèn plus tard »


A la fin dóu mes faudra se mesfisa di « jour de la vièio » !

Fai pamens quàuqui jour qu’ause lis aucèu que coumençon de bresiha e de faire si nis, e acò sènt la vengudo proche dóu printèms. Nous faudrié aro quàuqui degout de plueio pèr faire espeli planto e flour que soumihon souto terro.


La Sant Valentin : chasqu’an se fèsto à Racamaulo, dins lou Gard, la «  fèsto di poutoun » ; acò se fai en souvenènço de l’arribado di relicle de Sant Valentin au vilage ; coume avien ges de relicle de Sant, un riche castelan anè querre aqueli de Sant Valentin à Roumo. Sant Valentin èro evèsque dins uno vilo d’Italìo, es éu que maridavo li crestian, e acò fasié pas l’afaire de l’emperaire Glaude II que lou faguè arresta ; èro garda pèr un óuficié que sa chato èro avugle. Sant Valentin i’aurié rèndu la visto, e en mai d’acò counvertiguè un fube de mounde. Fuguè arresta e decapita, e lis amourous lou chausiguèron coume sant patroun.

L’autre jour ai fa lou rescontre d’uno damo de Sant Roumié que parlo tras que bèn lou prouvençau e me countè acò :

« Quouro ère pichouneto, mi gènt avien un papagai  ( parrouquet), e naturalamen, coume se parlavo prouvençau à l’oustau, lou papagai tambèn lou parlavo. Quouro moun paire s’entournavo dóu travai, de vèspre, e l’ivèr, fasié : «  Brr !...fai pas caud ! » Lou papagai poudié pas dire lou « Brr » mai disié : «  Fai pas caud ! » quouro moun paire voulié ana retrouba si coumpan au cafè, demandavo à sa femo : «  Daniso, douno-me de sòu » e lou parrouquet, tout lou sanclame dóu jour repetavo : «  Daniso, douno-me de sòu ! »

Auriéu bèn ama de l’entèndre parla prouvençau !

 



                                                    Michello

 

 

 

                         Li toro proucessiounàri :

 

Eron à mand de sourti de si nis de sedo quouro a recoumença de faire fre. Pèr li faire sourti fau que fague au mens 10 degrad au sòu. A-n-aquéu moumen sorton di nis e davalon dis aubre pèr ana dins lou sòu ounte van faire la ninfòsi, es à dire de se trasfourma en crisalide d’ounte sourtiran en parpaioun. La femelo parpaioun fai sis iòu sus de rampau de pin ( o àutri counifèr) n’en fai uno sequelo d’à pau près dous cènt, quicha lis un contre lis autre, e acò fai coume uno meno de manchoun clafi de perlo. En neissènt, van coumença de devouri lis aguïo de l’aubre, pièi van s’embarra dins de boursoun de sedo pendoula i branco di pin. Mai de tèms en tèms quouro fai bèu , sorton pèr ana manja et pièi s’entournon lèu dins si nis



Ié dison « toro proucessiounàri » bord que marchon tóuti en renguièro, «  à la cò dóu loup » ; En se desplaçant, escampon sus soun passage de fiéu de sedo pèr pas uscla la pèu de soun vèntre e nimai si pichòti pauto

 Li toro proucessiounàri mudon tres cop ; i’a que sa tresenco pèu qu’es clafido d’aquéli péu ourtigant. An sus l’esquino de meno de bouco que se duerbon e se barron de longo, es belèu aqui dedins que s’amagestro lou verin. Fabre n’en avié fa l’espériènço, lis avié proun toucado e boulegado emé si dèt, e disié que lou prusimen i’avié leva lou dourmi. Emé sa lùpi avié pouscu vèire que li péu, à soun fin bout, an de meno de pouncho coume li fiéu barbenous pèr s’accrouca i péu di bèsti, o di gènt. Se demandavo s’èro li crouchet di pèu que rintrant dins la pèu fasien tant mau, o s’èro un verin empouisouna coume li flecho dis Sious que sarié sus li péu. Alor a fa d’espériènci en toucant li toro emé li man nuso, toucant li nis ; acò fai de prusimen coume l’ourtigo, e l’endeman i’a plus rèn. A tambèn alesti uno poutingo en fasènt trempa li péu dins un pau d’eter, pièi d’en mètre sus un tros de teissut e se l’empega sus lou  dedins dóu bras, bèn estaca pèr que rèsto en plaço mant un jour. E n’aguè uno plago coume uno bruladuro, emé de boufigueto, e acò ié durè proun de tèms à ié faire mau. Lou mai dangerous es pèr lis iue e li póumoun. Li bèsti coume li chin o li cat podon n’en mouri bord que li niflon o li licon, ço que ié fai gounfla la lengo e la gorjo, em’acò podon s’estoufa. Li fau lèu mena encò dóu veterinàri.

Pèr se proutegi d’aquéli bestiouno que soun un vertadié flèu pèr la santa, fau destruire si nis l’ivèr, avans que siegon proun desveloupado. Pèr acò faire, i’a dous biais ; moun vesin, éu,  garço un cop de fusiéu dins aquéli boursoun pendoula is aubre ; dóu cop, la pòchi s’estrasso e li babo toumbon au sòu ; pichouteto, sènso prouteicioun, an fre e moron ( dins soun nis la temperaduro es ço que ié fau pèr viéure) L’autre biais, mens segur, es d’istala de nisadou pèr li pimparrin dins lis aubre ounte i’a de nis de toro proucessiounàri ; li pimparrin emé soun bè, van creba li nis e devouri li toro ( li carrejon tambèn à sa ninèio) elo li cregnon pas. I’a tambèn uno espèci de carabé que se n’en coungousto !



Coume lou disié aquéu grand saberu de Fabre : «  La vido es qu’un inmènse bregandaje ; la naturo se devouris elo-meme ; la matèri se mantèn animado en passant d’un estouma à n-un autre. A la taulejado dis esistènci, chascun es à soun tour counvida o meisse ; vuei manjaire, deman manja. Tout  viéu de ço que viéu o qu’a viscu, tout es parasitisme. »

                                                           Michello

 

                   Istòri d’uno chatouno qu’avié pòu de rèn

 

Vau vous counta uno pichoto istòri vertadièro : un souveni d'enfanço.

Quand aviéu sèt o vuech an, mi gènt me mandèron en vacanço à Veisoun-la-Roumano encò de ma tanto e de moun ouncle que soun oustau èro uno bastido. Dins l'establo, i'avié un chivau que ié disien « Poumpoun » emé dous porc, de galino, de lapin, uno cabro.

Amave forço d'ana encò de la Tata e dóu Tonton ( Claro e Doumenique). Dins la court i'avié uno eouliano pèr tira l'aigo pèr li bèsti e pèr lou jardin.

Aquesto eouliano la regardave toujour emé forço envejo de i'escarlimpa, mai èro plus auto que la téulisso de la feniero, e èro forço  empressiounanto.         


        .

La tanto e l'ouncle m'avien di qu'èro enebi de ié mounta ; iéu me disiéu : fau pas lou faire, fau pas lou faire...

Pamens, un après-dina que l'ouncle e la tanto faguèron un penequet, me decidère...

Escarlimpère un escaloun, pièi dous, pièi tres, e countunière.

Ère vertadieramen fieroto quouro arribère en aut. Alucave de pertout, tout à l'entour, un bon moumen. Ère « la reino de la bastido » Mai falié n'en descèndre, e aqui m'avisère que l'escalo èro bèn drecho, e la vesiéu meme plus !

Dequé faire ? Anave pamèns pas ploura o crida la tanto e l'ouncle que de tout segur m'aurien garça uno bono rousto....

Adounc me boutère sus mi quatre pauto, moun pèd troubè lou proumier escaloun, e me rampounère     tant que pousquère  pèr descèndre. Arribado en bas de l'escalo, ère coumpletamen petrificado, e au bout d'uno passado pousquère enfin respira.

Acò restè un secrèt : la tanto e l'ouncle l'an jamai sachu !

 

                                                                  Ramoundo