lundi 17 octobre 2022

Lou journalet dóu Pont de Garanço N°113: « Sènso òli, mai pas sènso enavans!» Òutobre 2022

     


      

                            Lou descruvelage




L’ome travaiant à l’usino de ciment, la femo s’òucupavo di pichot, di vièi, dóu meinage, di bèsti e di faturo.

Pèr gagna quàuqui sóu de mai, li femo qu’avien  de vièi valide s’emplegavon dins li castèu dóu vesinage coume cousinièro, servanto o encaro damo de coumpagno, mai li plaço èron pas noumbrouso.

Se descruvelage.  La countrado a forço nouguié e i’avié aquéli que n’en èron prouprietàri e vendien sa culido un bon pres, e lis àutri, lis umble que descruvelavon pèr li proumié.

À n’aquéli se pourgissié de saco de nose e rendien lou fru que ié dison nougaioun vo cruvèu, lou descruvelage counsistènt à separa lou fru de sa couquiho. Gardavon ansin li cruvèu esclapa que servien à alimenta lou fiò.

Ma grand, adeja vièio, descruvelavo ;  apelavo aquel’obro passo-tèms, pèr crento segur.

Assetado sus uno cadiero basso toucant « lou cantou », li genoui suspourtant uno tableto de bos fin e dur, la man drecho armado d’uno masseto de bouis de long margue, picavo d’un cop se la nose tengudo de la man senèstro e roumpènt la couquiho, n’en retiravo li nougaioun sènso lis esclapa. Bèn-qu’acò parèiguesse facile, falié uno bono pratico pèr pas escracha la nose ; cachado, avié pas la memo valour marchando e pèr counsequènt, èro pas autant pagado à la descruvelarello.

Li nougaioun èron destina à la counfisarié pèr afistoula li pastissarié, o bèn pèr faire de bòni causo que li marchand vendien i riche.

Ai garda d’aquel tèms, uno masseto bèn usado, aguènt apartèngudo à ma grand, testimòni de moun enfanço perigourdino.




                            « Le village de mon père »

                                 Pierre Fanlac

Reviraduro en prouvençau pèr li sòci dóu Pont de Garanço



                            Counmemouresoun


Sian vuei lou 22 de Setèmbre, e i'a trento an d'acò, Veisoun e soun encountrado se negavon...



I'avié tres semano qu'aviéu agu moun mudamen pèr reveni travaia dins lou Vaucluse, après dès annado dins l'Isèro. Basto, ère à quinge kiloumètre de Veisoun quouro aquéu delùvi arribè.

Me souvène que tout lou tantost plóuvié à bro, talamen que l'aigo que toumbavo sus li terrasso rintravo souto li porto-fenèstro, èrian tóuti emé de ferrat e de pato pèr agouta tóuto aquelo aigo ; e sabian pas ço que se passavo gaire liuen d'aqui. Sus lou cop di cinq ouro, la plueio avié cala, èro lou moumen de m'entourna à l'oustau, que restave à l'autre bout dóu despartamen, après Ate. Me boutère en camin, mai tre sus la pichoto routo, vesiéu plus mounte anave : la routo e li champ de chasque coustat, tout se tenié, tout acò fasié coume un lau. D'aigo à perdo de visto, e de branco, d'erbo , touto meno de causo e de poumo que ié floutavon dessus. Revèse encaro li poumo roujo flouta sus l'aigo ; ço que me guidavo, èro li lèio d'aubre que bourdavon la routo. A -n-un recouide, i'avié li gendarmo que lèissavon passa que li vèituro à gazòli. Tant bèn que mau, pousquère me póutira d'aqui e aguère la bono idèio de m'endraia vers Bouleno e d'aqui aganta l'auto-routo jusqu'à-n-Avignoun-sud. E tout de long de la routo, pèr m'assoula d'aquéli treboulèri, escoutère pas la radiò, mai de musico. Es soulamen arribado à l'oustau qu'aprenguère tout ço que s'èro passa : ma bello-maire qu'èro aqui avié vist aquélis evenimen à la televisioun e se fasié de marrit sang pèr iéu.Es coume acò qu'aprenguère tout aquéu malastre.

Aquéu jour d'aqui, à la debuto de l'après-dina, èro toumba seissanto-cinq pèr cènt de l'aigo que toumbo d'abitudo dins uno annado, es à dire vuetanto cinq milioun de mètre-cubo d'aigo, en dos ouro de tèms. E touto aquelo aigo davalavo di colo alentour dins l'Óuveso talamen gounflado que passavo à dès-e-sèt mètre en subre de soun nivèu abituau, empourtant tout sus soun camin: pont, veituro, caravano, aubre, oustau, e tout acò fasié de barrage que fasien encaro mounta lis aigo que negavon tout. I'a de gènt que fuguèron sauva, estènt qu'èron mounta sus li téulisso e que pousquèron èstre recampa em'un elicoutèri ; d'àutri aguèron pas aquelo chanço..

A Veisoun i'aguè trento-quatre mort, quatre à-n-Aubignan , un à Gigoundas e quatre despareigu. Faguèron veni vue milo poumpié, dès elicoutèri pèr sauva li gènt, i'aguè seissanto-sèt coumuno e nòu milo persouno daumajado. Trento dous oustau qu'èron basti proche de la ribièro fuguèron agrasa e douge pont empourta pèr lis aigo enferounado.E au mitan d'aquéu malastre, d'aquéu mouloun de rouino, lou pont rouman , èu, brandè pas , i'aguè soulamen si parabando que fuguèron escagassado, èu que fuguè basti au proumié siècle, e que, de segur, n'avié vist d'autre.

L'an d'après, en Nouvèmbre de 1993, aguère moun mudamen pèr travaia à-n-Ate, e lou meme mes, i'aguè tambèn un delùvi, coume à Veisoun que se prouduguè, ; de plueio eicepciounalo, d'aigo que davalavo de tóuti li colo alentour pèr se vueja dins lou Calavoun qu'èro à soun massimon, e que carrejavo.. Ai vist passa de veituro, d'aubre, tout un fube de causo, e meme un nadadou . Mai la situacioun fuguè pas tant grèvo qu'à Veisoun, bord qu'avien previst qu'acò poudrié arriva, alor avien istala de palo mecanico sus cade pont pèr arrapa lis aubre e empacha que faguèsson de restanco ; un camioun anavo tant lèu vueja tout ço qu'avien póutira dis aigo. Ansin i'aguè gaire de degai.

Trento an d'acò, mai s'óublido pas.



                                                     Michello

Li chifro qu'ai douna dins aquéu tèste lis ai trouva sus la telaragno.


                                        Plueio !



I'a de jour e de jour que l'esperavian, aquelo plueio, fuguè anounciado mai que d'un cop...pèr rèn !

Lou tron petavo plus liuen, se vesié d'uiau, mai ges de plueio au nostre ! Fenissiéu pèr plus crèire ço que nous anounciavo la meteò. E pièi, aquesto niue, douçamen, bèn douçamen, es arrivado, ô plueio benesido ! Toumbavo tranquilamen, l'entendiéu toumba sus la téulisso e courre dins li gorgo. Mant un cop me siéu derevihado e, chasque cop, escoutave...

Imaginave lou jardin que risié souto la plueio ; chasque brout d'erbo aussavo la tèsto pèr n'aguè sa part, e bevien, e bevien ... avien talamen agu set, pecaire, après la calourasso e li rounflado dóu mistrau que se tenien ras dóu sòu, coume s'ausavon plus regarda lou cèu, aquéu cèu toujour blu, vo alor adourna de quàuqui nivouloun que fasien que passa. Lis aubre, dejà un pau jaunejant, an lèu aussa si fueio que pendoulavon tristamen ; me semblavo meme d'ausi un grand souspir de soulajamen e de bèn-èstre, la naturo entiero se chalavo e bevié à sadou. Ai souspira d'aise em'elo e me siéu mai endourmido, urouso, rassegurado.

Fenissiéu pèr me demanda se un jour aurian mai de plueio, e me disiéu : « ounte soun aquéli lòngui journado griso de plueio ? » Me souveniéu que quouro s’èrian istala eici, à Sant Savournin, à l’autouno de 2003, avié plóugu tout lou mes de Nouvèmbre, la terro n’en voulié plus, li roubino èron pleno, li champ èron ennega, i’avié de vòu de gabian que ié venien pesca, e li journado, sènso soulèu n’en fenissien plus.

Autre souveni, quouro ai coumença de travaia dins l’Isero, erian au mes de Setèmbre, coumençè de plóure, e plòuguè dès jour de tèms sènso s’arresta, e acò aguè lèu fa de me baia lou làngui.

E aro,après mai quàuqui jour de calour descoustumado pèr la sesoun, aquelo plueio nous defauto talamen que sariéu lèsto pèr ana faire un roumavage fin de la faire reveni.



                                                         Michello

      


samedi 8 octobre 2022

Lou journalet dóu Pont de Garanço N°112: «Vaqui la rintrado, fidèu e que mai plen d’estrambord! » Setèmbre 2022

 

 

     

      Bord qu’es la rintrado, vaqui un pichot tèste sus l’instrucioun primàri dins li campagno à la debuto dóu regne dóu Rèi Louis- Felipe dins lis annado de 1830.

 

  Sian counfoundu de l’ignourènci dis istitutour à n’aquelo epoco. Dins lou cantoun de Belpech dins l’Audo,  que coumprèn douge coumuno, i’a que quatre istitutour e sus li quatre, tres soun ignourènt. Dins la Dourdougno, la majo-part soun sènso brevet e pas capable de subi l’èisamen. Li di Lando coumprenon pas ço que legisson : Quàuquis un meme sabon pas legi nimai escrièure ; soun escolo es soulamen un gardienage. Quant à l’ourtougràfi, n’en fau pas parla la majo part dóu tèms.

D’aiours, i’a ges d’escolo l’ivèr. Au proumié rai dóu soulèu, tout fugis, tout s’escampiho. De-que devèndra lou mèstre abandouna de sis escoulan ? L’escolo es pèr èu qu’un acessòri , un travai apoundu à un autre. Forço soun lauraire, masié, ràfi. D’àutri soun escloupié, courdounié e travaion pendènt la classo. D’àutri soun cabaretié. L’escolo, lou cabaret, la famiho, tout tèn à la fès dins la memo chambro. Li mai urous soun secretàri de la coumuno, d’àutri soun clerc e chantre (cantaire) à la parròqui. Es pas rare de vèire la classo s’arresta pèr un enterramen, pèr un maridage, pèr uno voulado de campano à souna, car bedèu, chantre, sounaire de campano, tout acò fasié qu’un dins certan vilage.

Forço institutour fan noun soulamen sa cousino dins la classo, mai ié couchon amé sa famiho. De-mai, lou mèstre, pèr utilisa la calour di bèsti, fan la classo dins l’estable ; d’àutri -fès, es dins granjo umido, dins di mèmbre basso, dins di croto ; quàuqui fès, dins un liò de cent vint pèd carra, que se i’acampon dusqu’à quatre vint estudian que soun asseta sus la terro vo sus lou pavamen.

 

                                   Tèste de Bouchet-Cadart (1889 Traducioun en prouvençau pèr li sòci dóu Pont de Garanço

 

 

              Vedeno 

 

Siéu pas de Roumo, nimai  d’Ateno,

Siéu de Vedeno

Siéu nascu  entre Sant Ano

E la plano,

Au mitan di Roucas Blanc

Dóu Chivau Blanc.

 

Èu moun paire, Alincantin

Lest e couquin,

Elo, ma Maire, brun andalouso

Fort jalouso,

Soun vengu d’un païs luenchen

Per èstre Vedenen.

 

L’ai di siéu pas Rouman, ni Atenen

Siéu Vedenen.

D’aquéli nacioun ai l’esperiènci,

La sciènci,

Coume simbole lou cèu de Prouvènço

E l’esperanço

 

Ma patrio, o Vedeno,

T’ame mai

Que Roumo o Ateno ;

Saras à jamai

Pèr iéu, mai li mièi

Sciènci e jouvènço, cèu,

O Vedeno ! ma patrio…

 

Pichoto patrio moun bèu païs,

T’ame tant que moun cor

Canto à bouco pleno,

Glòri, glòri , à  moun VEDENO !

 

                          Pouèmo de moun Ouncle Michèu Botella

                                        Chantal

 

                              Gabriela Mistral



 Lou 12 de Juliet, fuguère counvidado à-n-uno poulido fèsto ourganisado pèr la coumuno de Bedarrido e l'assouciacioun

« Parlaren Bedarrido » ; s'agissié d'aculi uno pichoto chourmo de gènt que venien dóu Chili. Mai perdequé à Bedarrido ?

Lucila de Maria del Perpetuo Saccorro Godoy Alcayaga nasquè lou 7 d'Abriéu de 1889 dins un vilage dóu Chili ; lou paire d'aquelo chato qu'èro istitutour abandounè sa famiho quouro la pichoto avié que tres an.

Aguè alor uno vido dificilo e pauro ; pousquè pas toujour ana à l'escolo. A quatorge an travaio coume ajudo-istitutriço, pièi ensignarello dins un rode rurau ; escriéu tambèn dins un journau de tèste sus l'educacioun di femo, sa coundicioun, subre-tout pèr li mai pauro, e la maternita ; escriéu perèu de

pouèmo e davero un prèmi en 1909 à Santiagò emé soun noum « de plumo » : Gabriela Mistral, noum coumpausa emé li pichot noum e noum di dous pouèto qu'amo lou mies : Gabriela d'Anunzio e Frederi Mistral. Avié quinge an quouro descurbiguè l'obro de Mistral revirado en Espagnòu dins uno biblioutèco.

Fuguè pivelado pèr sis escri ; es alor que coumencè de publica uno revisto pèr li femo, batejado «Mireya ».

Venguè mant un cop dins lou miejour ; à Marsiho en 1925, à Bedarrido en 1928, pièi à Niço en 1932 ; dins si pouèmo, canto si souveni de Prouvènço, subre-tout, ço que la pivelavo : li cigalo e lou Rose.

Fuguè mandado au Meissique pèr lou menistèri de l'educacioun pèr crea uno biblioutèco escoulàri ; de retour dins soun païs, daverè lou grade academi de proufessour d'espagnòu à l'universita.

Faguè encaro un fube de viage, de counferènci dins mant un païs : Estat Uni, Éuropo, Americo latino, Brasil, Argentino, entre 1925 e 1936, obro pèr la cououperacioun  internaciounalo, fai de counferènci dins lis universita. Sara pièi noumado Counsul dóu Chili dins mant un païs, e en Franço. Dins un viage à Madrid, fara lou rescontre de Pablo Neruda. Daverara lou prèmi Nobel de literaturo en 1945 ; fuguè la proumièro escrivano d'Americo latino à lou reçaupre.

Defuntè lou 10 de Janvié de 1957 à Nou-Iorque ; soun cors fuguè entourna au Chili ounte se faguè tres jour de dòu naciounau.

Dins si viage en Franço croumpè un oustau à Bedarrido « La vila Sant Louvis » ounte ié venguè proun souvènt. Es pèr acò qu'aquelo delegacioun de Chilian venguè au nostre, dins si piado.

Fuguè uno poulido fèsto, forço esmouguènto e clafido d'amista ; avien adus uno quitarro e nous cantèron

de pouèmo de Gabriela Mistral. Après lou got de l'amista e l'escàmbi de presènt, anèron se reculi davant la vila Sant Louvis.

Garde un bèu souveni d'aquelo pichoto fèsto, souto li gràndi platano de l'escolo de Bedarrido, emé lou

rescontre amistadous de dous païs forço aluencha, mai raproucha pèr ounoura uno bello persouno.



Se pòu dire que fuguè uno bello astrado pèr uno chatouno que fin finalo se faguè souleto e que coumencè sa vido coume ajudo dins uno escolo pèr feni proufessour d'universita e Counsul , recoumpensado pèr un prèmi Nobel de literaturo, ! Osco !

 

                                                          Michello

 

 

                               La crounico de l'estiéu....

 

 

Qunto calourasso !

Sian encaro qu'au mes de Jun, lou 18, e fai mai caud qu'au mes d'Avoust. E' mé' cò i' a un vènt caud que boufo e que sèco tout, e coume i'a proun de tèms qu'a pas plóugu, tout ei se coume de braso ; crese que ié sian, dins lou pàti !

Li cigalo, aquest an, an coumença de canta d'ouro, à l'entour dóu 8 de Jun ai ausi li proumiero.

I'a tambèn agu li proumié fìò, dins lou despartamen dóu Var, e li proumié mort, de gènt dins l'age que se soun pas mesfisa de la calourasso : un l'an trouva mort sus sa servieto ounte s'èro alounga sus la plajo, en plen soulèu à dos ouro dóu tantost, e l'autre belèu idroucuta, s'ei nega ounte l'aigo ei gaire founso.

22 de Jun : O, queto benuranço ! a plougu aquesto niue ! o, èro pas uno grosso plueio, mai aura fa un pau de bèn à la vegetacioun.

Se parlo mai dóu Couvide que recoumenço, à ço que parèis, à varaia e manda de gènt à l’espitau. I’a tambèn la variolo dóu singe, e acò vai mai endrudi li marchand de vacin....

24 de Jun : Aquesto niue e adematin a enfin plougu ! coume fasié de bèn de vèire toumba d’aigo ! mai la terro èro talamen seco qu’acò se counèis pas.

9 de Juliet : Lou mistrau boufo mai despièi tres jour e acò empacho pas la calourasso. Fau se mesfisa di fiò que rabinon tout, n’i’a’gu quauquis un dins li despartamen dou Gard e dins li Bouco dou Rose, à-n-Arle e au Martegue. Tout acò fai pòu.

 

La castagno tubo dins lis espitau ; li medecin soun maucountènt dis idèio dóu nouvèu menistre de la

santa. E d’aquéu tèms lou couvide countunìo de varaia....

Sian vuei lou 20 de Juliet e la calourasso ei toujour aqui que nous aclapo e lou fiò que devouris tout de pertout. La semano passado, crese qu’èro lou dijòu en fin de journado, ère en trin d’arrousa mi quàuqui pèd de poumo d’amour e de bledo, quouro subran, aussant la tèsto veguère que lou cèu s’èro tout

ennivoula, mai dóu coustat dóu couchant, lou cèu èro rouge coume jamai, e dins l’èr se sentié un pau de fum...Un vesin que venié de travessa Avignoun nous diguè que i’avié lou fiò dins la Mountagneto e que sus Avignoun plouvié de cèndre. Avèn sachu, l’endeman qu’èro lou trin qu’avié bouta fiò, uno belugo gisclado dóu fretadis di rodo sus lou camin de ferre caud e toumbado dins la bauco, n’en fauguè pas mai.

Lou fiò a devouri mai de 1500 eitaro de bos e se n’ei manca de gaire pèr que vèngue crema l’abadié de Sant Michèu de Ferigoulet. Quet malur !



Pèr parla d’aurre, aièr de vèspre ai vist passa sus moun camin un pichot eirissoun qu’anavo dins moun jardin ; fau saupre qu’à l’ouro d’aro li fau proutegi bord que riscon de desparèisse à l’encauso de tóuti li salouparié que d’ùni emplegon dins li jardin vo li champ ; es de bestiàri pamens bèn utile pèr nous ajuda au jardin e nous apara de destrùssi coume li limaço. Ié fau leissa dins un rode tranquile un pau d’aigo pèr que poscon bèure, amé la calourasso n’an tambèn besoun ! Ai vist perèu contro la muraio de l’oustau, un parèu de luseto ! d’acò tambèn se n’en vèi plus gaire !



11 d’Avoust : rèn de nouvèu : toujour la calourasso e lou fiò. Me dise que se li causo countunion coume acò, anan tóuti crema ; la Franço brulo ! La meteò a pamens anouncia de plueio à coumta de la fin de semano ; fau espera que n’en toumbara proun pèr arresta tóuti aquéli fiò.

14 d’Avoust : enfin la plueio ! Adematin a fa uno bono chavano, e tout aro avèn agu encaro uno raisso em’un ventaras dóu diable, semblavo qu’anavo tout empourta.

Emé la calourasso, despièi quàuqui jour ai remarca que i’avié plus gaire de courrènt dins lou canau, e que l’aigo venié verdasso ; just davans iéu, ai vist un clot de planto subroundado que fasié flouteja si lòngui fueio, belèu l’erbo di frisoun... mai ai ges vist de flour à la surfàci de l’aigo ; ço que vese tambèn, es de courdounié, aquélis aragno d’aigo que marchon sus l’aigo, e coume lou disié poulidamen Mistral, sèmblo que tiron lou lignòu. Li galinastro vanegon en piéutant, s’enchaion de la calourasso, l’aigo ei toujour fresco, sourtido dóu gourg de la Font de Vau-Cluso, s’ei bèn un pau caufado en routo, mai rèsto encaro proun fresco.

Aquest an li liéume e la frucho se soun amadura en avanço : avèn davans l’oustau uno grosso figuiero qu’ei pas coume aquelo de Vau-Cluso, elo bèu tout l’an tout soun sadou, a lou pèd dins l’aigo ! Adounc aquelo figuiero d’abitudo amaduro si fru dins la segoundo quingeno d’Avoust ; aquest an avèn tasta li proumiero à la fin de Jun ! Ei coume li poumo d’amour, aquest an avèn coumença de li manja à la fin dóu mes de Jun, que d’abitudo li proumiero se manjon au mies dins la proumiero semano de Juliet.

22 d’Avoust : La semano passado avèn agu uno grosso chavanasso, emé d’aigo que n’en toumbavo à bro,

mai la terro èro talamen seco que poudié pas béure. L’erbo pamens coumenço un pau de reverdeja.I’a d’endré, coume à Paris e Marsiho qu’an agu d’inoundacioun ; toumbavo talamen d’aigo que poudié plus s’escoula, tout estènt talamen betouna. E à Mount-Pelié, lou ventaras emé la plueio empourtavon tout ; un vertadié delùvi.

L’autre jour ai vist uno galinastro emé si pouletoun, gaire mai gros qu’uno nose, tout negre ; seguissien sa maire que piéutavo pèr li faire veni. Vese tambèn souvènt uno maire canard emé si sièis anedoun que soun aro quasimen tant gros qu’elo, reston de bèu moumen aqui davans, souto la figuiero.

25 d’Avoust : dins quatre mes saren à Nouvè ! belèu que fara pas tan caud...

Mai pau à cha pau la calour demenis, li niue soun un pau mai fresco, sian pas tant aclapa. Mi plant de poumo d’amour coumençavon de seca : ai coupa tout ço qu’èro malaut e coumençon mai de flouri e reverdeja sus li branco groumando : aurai belèu de fru tardié, basto, se jalo pas trop lèu ! (senoun n’en farai de counfituro emé de limo, qu’acò es bèn goustous) mai li plant de merinjano fan la bèbo, soun en trin de seca, aleva d’un qu’es belèu un pau à l’oumbro d’un clot de roumanin proun gros. Marrido annado pèr li jardin !

L’autre jour, moun ome vouguè carga soun capèu de paio qu’èro resta deforo, à la sousto sus la terrasso ; equeto souspresso ! dedins, i’a un gros coucoun marroun que fai bèn si cinq centimètre de long, soulidamen accrouca à la paio ; me sèmblo que déu èstre lou d’un d’aquéli gros parpaioun que ié dison pavoun de niue ; n’aviéu déja’gu un i’a d’acò quàuquis annado, sus lou pege d’un rousié.



E vaqui, sian lou 31 d’Avoust ; deman anan coumença Setèmbre, e acò douno l’espèr d’aguè lèu feni emé la calourasso.

Adematin , i’a’gu un pichot terro-tremo ; ai ausi pèr dous cop un brut sourd e en meme tèms ai senti lou sòu que vibravo ; siéu lèu sourtido pèr vèire d’ounte acò venié, mai l’ai pas coumprès tout de suito, ai agu pòu que quaucarèn siegue toumba de la téulisso amor que i’avié dous ome que ié travaiavon ; an tambèn ausi e senti lis espóussado. Avèn sachu après ço que s’es passa.

5 de Setèmbre : Toujour ges de plueio ! avien anouncia de chavanasso espetaclouso, mai avèn agu que quatre gouto d’aigo.

Mounte a passa la plueio ?

7 de Setèmbre : Es enfin arribado aquesto niue, la plueio ! L’ai ausido, sus la téulisso, pamens fasié gaire de brut, uno bono raisso, fino, que la terro bevié à flour e mesuro, bonur !

 

                                                          Michello