vendredi 11 octobre 2019

Lou journalet dóu Pont de Garanço N°81: Jun 2019

 Fasèn ,de bado, de pantai de bono plueio


Ferdinand, lou « Fatour Cheval »



Ferdinand Cheval nasquè à Charme sus l'Erbasso, toucant Autoribo, dins Droumo, en 1836, dins uno famiho de pacan paure, e coumençara lèu de travaia pèr ajuda soun paire. Anè gaire à l'escolo. Fuguè ourfanèu proun jouine ( à vounge an) e counfisa à-n-un ouncle devers maire que l'abariguè.
Fara pas soun service militàri à l'encauso de sa pichoto taio. A vint an, fai l'aprendis boulengié ; la niue, legissié de longo e meme que leissavo souvènt rabina lou pan....S'aliuenchara de sa famiho pèr cerca de travai. . Se dis que s'enanè un tèms en Argierìo, ié restara gaire, e es belèu acò que ié baié l'ispiracioun pèr esculta sus soun palais, de minaret e de paumié ; s'entournara pièi au siéu coume fatour rurau.
Lou siècle 19èn, fuguè uno pountannado de grando misèri : la malo-fam e la malautié agarrissien li gènt. Mai leva d'acò, i'a de prougrès dins la medecino, li sciènci, l'endustrìo, lou camin de ferre...
Ei la debuto de l'escolo publico e laïco, e tambèn de la foutougrafìo, di carto poustalo, di journau...
Tout acò vai endrudi l'imaginàri de nòste « Fatour Cheval »
En 1858, se vai amouiera emé Rousalìo qu'a soulamen 17 an ; sièis an après, auran un drole que vai defunta à l'age d'un an. Dous an après, n'auran un segound.

Es en 1867 que se vai engaja coume fatour dins l'aministracioun di Posto.; aquéu mestié counvenié bèn à soun temperamen soulitàri, pantaiaire, e à soun afougamen pèr la naturo.
Sa mouié defuntara en 1873. D'aqui sara muda à Sant Rambert, pièi en 1878 à-n-Autoribo ounte chasque jour déura percoula trento kiloumètre d'à pèd. Vai pièi se mai marida.





Enfin, es en 1879, eisatamen lou 19 d'Abriéu qu'en fasènt sa virado journadièro se vai embrounca sus un caiau que despassavo dóu camin. Èro sa « pèiro acipadouiro » ! e n'en fara ansin lou raconte : «  Dequé faire en caminant de fèbre-countùnio dins lou meme decor, à mens que l'on sounjo...Pèr destourba mi pensamen, bastissiéu, dins mi pantai, un palais de fado...
Moun pèd s'èro embrounca à-n-un caiau que d'un pau me fasié toumba ; ai vougu saupre ço qu'èro. Aquelo pèiro acipadouiro avié uno formo talamen estranjo que l'ai messo dins ma pòchi pèr la remira à moun aise.
L'endeman siéu mai passa au meme endré ; n'ai encaro trouba de mai poulido e me siéu di : « Bord que la naturo vòu faire l'esculturo, farai la massounarié, e tambèn l'architeituro. »
Coumençara pèr basti uno font ; tóuti li jour, dins sa virado, acampo de caiau dins sa saco de fatour, e aniue emé sa barioto. E trento tres an de tèms, bastira soun palais : vint e sièis mètre sus dès e dès mètre d'aut. Ié gravara aquéli fraso : « Es d'art, es de pantaiage, es d'enavans... Se lou fìò de l'engèni te crèmo, vesitaire, aprocho-te, mai se siés sensible ni à l'engèni, ni à la naturo, retiro-te. »
Aguè mai un enfant, uno chato que malurousamen defuntè à quinge an.
En 1896, fuguè mes à la retirado, alor bastiguè soun oustau ounte s'istalara emé sa mouié.
Acabara soun obro en 1922, annado de la despartido de soun fiéu. Dous an après, es sa mouié que s'enanè à Santo Repausolo, e coume ié refusèron que siegue ensepelido dins lou cros di dous plaço qu'avié basti pèr éu e sa mouié ; alor agantè mai sa barioto e sa tiblo pèr basti soun cros au cementèri dóu vilage : «  Toumbèu dóu silènci e dóu repaus sènso fin », Un cop lou toumbèu acaba, embarrè dins un croutoun de soun palais sa barioto, soun ferrat e sis óutis de massoun ; au bout de la galarié sousterrenco gravè aquéli mot : « la fin dóu raive. » Ferdinand Cheval, defuntara tambèn en 1924.
Es en 1969 que lou « Palais Idéau » fuguè classa mounumen istouri pèr Andriéu Malraux. Lou mounumen fuguè restaura en 1984. Li feleno de Ferdinand Cheval legaran si part à la coumuno.
E despièi, chasque an, li vesitour ié venon forço noumbrous. En 2017, veguè passa 175 000 vesitour dóu mounde entié.

Michello
Lou toundèire e lou chin...



Dins un pargue, un ome d'un age, que marco bèn, es asseta sus un banc e legis soun journau.
Passo un toundèire de chin que ié fai la proupousicioun :
-Moussu, toundèn lou chin ?
-Responso : toundèn lou chin !
-Ié fasèn lou poumpoun sus la cò ?
Responso : Ié fasèn lou poumpoun sus la cò !
-Ié fasèn li roundello i pauto ?
-Responso : Ié fasèn li roundello i pauto !
-Ié fasèn la tèsto dóu lioun ?
-Responso: Ié fasèn la tèsto dóu lioun !
-Vaqui, moussu, acò fai cinq franc.
Responso : emé lou det, l'ome fai signe au chin de s'enana e ié dis : «  Ouste ! Vai-t'en!; es pas miéu, lou chin.... »


La counfessioun de Germano

Julian e Germano soun un brave parèu, sènso auvàri, bèn cresèire mai pas praticant.
Germano, elo, de tèms en tèms vai à la glèiso pèr prega la Santo Vierge. Éu parlo dóu bon Dieu soulamen quouro es encagna après soun chivau.
Despièi sa proumiero coumunioun, qu'acò dato de l'an pèbre, Germano a plus fa si Pasco.. E aquest'an, avié belèu quaucarèn que la carcagnavo, diguè à soun espous :
-Julian, i'a proun de tèms qu'ai plus fa mi Pasco, e aquest'an, avans d'èstre trop vièio, amariéu de coumunia, alor deman anarai à counfesso.
-Se acò te fai pas de bèn, au mens te fara ges de mau..
Germano s'en vai à counfesso e s'entourno bèn tranquilo, urouso à l'idèio de faire si Pasco lou dimenche que vèn.
L'endeman, dilun, tout vai charmant.
Lou dimars, coumenço de se pas senti bèn mai dis rèn à soun ome.
Lou dimècre, se pòu plus teni de la doulour e soun ome ié demando ço que se passo.
-A counfesso, moussu lou curat m'a di de teni bon, de plus pissa, e alor pourrai faire mi Pasco.
Julian, furious, s'en vai encò dóu curat e ié demando coume vai qu'a enebi à sa femo de pissa.
Lou bon curat esplico alor à Julian qu'avié di à Germano :
-Anas en pas e pecas plus...
Lou bon Julian, rassegura e trop countènt s'entourno au siéu en courrènt ; avans d'arriba, dóu bout de la carriero, crido :
-Germano, pos pissa, es moussu lou curat que l'a di !

(Istòri countado à Chantal pèr sa grand e revirado au prouvençau pèr lis escoulano dóu cous de prouvençau.)


L’estello dóu pastre



Digo-me, Venus, vaqui dous mile an,
Tu qu’ères eila-bas amé li païsan
Pèr aculi lou divin enfant,
De-que s’es passa en òurient ?

Digo-me, pichot poun luminous,
Tu que orno la capo dóu cèu,
I-a-ti quauco- part de gènt de la terro
Que sachon se rèndre urous ?

Sus Terro, lis ome se fan de misèri,
Se jalouson entre fraire,
Se disputon li counfino,
I’a toujour quauco-part la guerro !

Digo-me encaro, eilamoundaut, dins toun fiermamen,
S’as vist de cercaire e de saberu
Vengu esploura l’espàndi e lou tèms
Amé de baloun d’enfant…

Dins toun grand univers,
As-ti vist d’ome de la Terro
Perdu dins l’atmousfèro
À la recerco d’un grand mistèri ?

A la bro d’aquesto nouvello annado,
Digo-me, Estello dóu Pastre,
Digo-me ço que lis ome poudrien pantaia
Se que noun d’un mounde que vive en pas !

Ivan Castagné
(Reviraduro en prouvènçau pèr li sòci dóu Pont de Garanço )