mercredi 24 mai 2017

Lou journalet dóu Pont de Garanço N°63: Mai 2017

Lis óulivié van flouri!

«Fasen Guihaume!»                                   image

«Michèu! Es lou moumen de carga li platèu de rasin dins la camiouneto. «Fasen Guihaume!». «Vèiras, sara lèu fa».

Vaqui, jouine, ço que me disié moun paire pèr alesti soun viage de rasin qu’anavo ensaja de vèndre sus li mercat de Cavaioun, de Gadagno, de Mouiero vo de Caumont.

Mai, de mounte vèn aquesto espressioun?

Guihaume èro, dins lis annado nòu cènt cinquanto, comte de Prouvènço. Amé soun fraire Roubaud, se partejavon tóuti dous l’amenistracioun dóu païs. À n’aquelo epoco, lou païs èro treva pèr de bando de Maure que rendien li desplaçamen pau segur. Mai li gènt s’en èron abitua. image

Un jour pamèns, la revòuto petè. L’abat Mayeul, na à Valensolo, ouncle de Guihaume e dirèitour de l’abadié de Cluny, alor que s’entournavo de Roumo, fuguè pres en oustage à Oursièro pèr li Maure que countroulavon lis Aup. Oursièro èro situa sus lou camin de roumavage que menavo à Roumo e èro dounc forço vistaia. Fuguè libera après lou pagamen d'uno forto rançoun.

N’en fuguè trop.

Soun nebous Guihaume decidè alor d’acampa tóuti li forço vivo de Prouvènço pèr forabandi li Maure dóu païs.

                            image

   L’entrepreso, gramaci l’unioun d’aquéli forço reüssiguè. Li Maure fuguèron desfa à la bataio de Tourtour, vilage dóu despartamen dóu Var , proche de Draguignan, coume lou poudès vèire sus la carto dóu dessus.

                                                                             image

Guihaume sara enterra, en 993, à Sarrians. Poudès vèire tambèn uno estatuo de l’abat Mayeul dins la court de la clastro de Souvigny dins lou despartamen de l’Alia.

Es d’aquest fa d’armo de Guihaume, counèigu souto lou noum de «Guihaume lou Liberatour», e de si coumpan, que nous vèn aquesto espressioun que vòu dounc dire:

«Acampen-nous! car l’unioun fai la forço».

Esiten dounc pas à crida, pèr apara nosto identita prouvençalo:

«Zou! Fasen Guihaume! sian prouvençau!»

Pèr ilustra aquesto massimo, vaqui un pichot pouemo de J.N Vernier*:

C’est l’union qui fait la force

Les bûcherons cruels sabraient
Dans la forêt maint et maint arbre,
Et les épargnés s’en montraient
Plus insensibles que le marbre.
Bientôt ils en furent punis.
Jusqu’ici les vents, les tempêtes,
Les ayant trouvés bien unis,
Ne faisaient qu’effleurer leurs têtes ;
Mais, les rangs se trouvant percés
Par le sort de leur entourage,
Sous le choc du premier orage
Ils se virent tous renversés.

On trouva gravé sur l’écorce :
C’est l’union qui fait la force.

Jean Napoléon de Vernier

Es l’unioun que fai la forço

Li buscatié crudèu sabravon

Dins la fourest mant e mant aubre,

E lis espargna se n’en mountravon

Mai insensible que lou maubre.

Lèu-lèu n’en fuguèron puni.

Dusqu’aro li vènt, li tempèsto,

Lis aguènt trouba bèn uni,

Fasien que leca si tèsto ;

Mai, li rang se troubant esclapa

Pèr lou sort de sa vesinado,

Souto lou tuert de la proumiero boufado,

Se veguèron tóuti desclapa.

Ié trouberian escrincela sus l’escorço**:

Es l’unioun que fai la forço.

Reviraduro de Michèu

**«escorço» se dis tambèn «rusco»

Michèu

*J.N Vernier, fabulisto e poueto francès, na lou 23 de febrié de 1807 à Belfort, que ié disien «lou jardinié poueto».

Coume ié dison ?

Quouro fuguè decida de faire li carto di regioun de Franço, d'especialisto fuguèron carga d'acampa li noum di mountagno, di port e àutri liò auprès di gènt que n'en èron vesin. Pèr nosto regioun, coume counèissien pas pèr la majo part, la lengo nostro, acò counduguè à forço souspreso. Es ansin que trouban sus li carto:

*col de Port dins li Pirenèu ( mai Port vòu dire en lengo nostro « col »)

*port Barcarès sus la costo lengadouciano (mai Barcarès vòu dire en lengo nostro « port »)

E encaro mai susprenènt :

*pic Sabipas dins li Pirenèu (mai « Sabi pas » vòu dire en lengo nostro « je ne sais pas » : Es ço que respoundeguè un bergié de l'encountrado is óuficiau que lou questiounèron)

Li noum di liò soun li testimòni luenchen de la lengo nostro e di gènt que la parlavon.

Michèu

Li cavalié de la fre !

Après aguè agu un tèms siau e dous, despièi quàuqui jour, i'a mai uno reguignado de fre ; li gènt dison : «  vaqui li Sant de glaço ! » Mai que nàni ! Es la pountannado di «  cavalié de la fre ». Pèr coumença, Sant Jorge (Jourguet) lou 23 d'Abriéu, pièi Sant Marc (Marquet) lou 25, lou 30, Sant Estròpi ( Troupet) e pèr clava, lou 3 de Mai emé Crouset ( Envencioun de la Santo Crous) .

Ansin : «  Jourguet, Marquet, Troupet e Crouset soun li quatre cavalié de la fre » (1) e fau apoundre a-n-acò : «  Emai quauco fes Janet »(1), amor que pèr lou 6 de Mai, Sant Jan Porto Latino, fai tambèn gaire bèu tèms.

Fin Febrié e la debuto de Mars, se parlo de la vièio que reguigno, amor que Febrié se faguè presta tres jour pèr Mars, e emé si tres darrié jour ié faguèron peri soun avé. En seguido, la vièio croumpè de vaco ( 7) , e ma fisto, Mars siguè bèu, pousquè li faire paisse. Mai à la fin de mars, aguè óublida sa mau-parado, e mandè coume acò : «  En escapant de Mars e de marsèu ai escapa mi vaco e mi vedèu » (1). Mai Mars, mau-countènt anè vèire Abriéu e ié diguè : « Abriéu, ai encaro tres jour presto me-n'en quatre, li vaco de la vièio faren batre ! » (1)

Abriéu ié prestè li quatre proumié jour tant marrit, e de gròssi jalado faguèron creba l'erbo e peri li vaco de la vièio.

Es pèr acò que se dis :

«  Tres de Mars, quatre d'Abriéu,

Acò soun li vaqueiriéu » (1)

Vaqui l'istòri... aro, sabés tout lou perqué d'aquéli reguignado. Mai mèfi ! Es pas feni ! I'a encaro li Sant de glaço »....

Michello

Sourso : (1) Meteorologie populaire. Charles Galtier

                                    Mis annado de coulège...

Manjave dins mi vounge an quouro me mandèron au coulège, à-n-Ate, o mai eisatamen au licèu.

Quente establiment !

Aviéu jamai rèn vist de mai austère qu'acò... Èro un ancian couvènt, lou couvènt di Courdelié, bàsti au siècle XIIIèn, sarra contro lou Calavoun que barrulavo sis aigo terrouso entre de nàuti muraio. Un cop passa lou grand pourtau, vesias uno grando court, èro la court d' ounour, enquitranado e oumbrejado pèr de gràndi platano.. D'aqui s'intravo dins lou bastimen, en passant davans la pourtarié de la counsierjo...Aqui dedins, tout èro gris e susavo l'umide.

N'ai escampa, de plour ! Pauro de iéu, qu'aviéu jamai quita ma maire e moun oustau, leva de quàuqui cop qu'anère dourmi ènco de mi grand. Crese que lou làngui me durè jusqu'à Nouvè..

                                 image

En mai d'acò, i'avié ma sorre qu'èro aqui despièi un parèu d'annado e que fasié gaire cas de iéu. Es verai que s'erian toujour garrouiado, e qu'èro belèu gaire countènto de me vèire aqui...

E pèr acaba lou tablèu, emai fuguessian qu'à-n-uno vinteno de kiloumètre de l'oustau, erian pensiounàri ! S'entournavian à l'oustau lou dissate à miejour, uno semano noun l'autro, emé lou càrri que fasié Avignoun-Digno. ( li càrri Sumian, blu e rouge , li vese encaro...)

Ah, quet malur de me vèire embarrado aqui dedins, iéu que tout lou sanclame di jour de campos barrulave dins lou campestre !

                             image

Mai fin finalo,de deseno d'annado après, me n'en rèsto que li meiour souveni. M'ère amigado emé quàuqui chatouno que li revese encaro, risouleto, davans mis iue : Mado, Crestiano e sa sorre Mounico, Lucilo, Mariso, Eleno, Marìo-Eleno, e subre-tout Genevivo que sian despièi restado amigo, e que quouro se rescountran, parlan encaro d'aquelo pountannado.

Aquéu vièi « bahut » coume ié disian, èro trop pichot pèr aculi tóuti lis elèvo ; n'en venié de tout lou relarg d'Ate, mai encaro forço de z-Ais o de Marsiho, o encaro de l'autro man dóu Leberoun, Pertus, Cucuroun, Vilo-Lauro, amor que pereilabas li coulège devien èstre coumoule à l'encauso dóu «  baby-boom » de l'après-guerro...

Adounc, li dourmitòri qu'èron au segound estànci poudien aculi que li garçoun ; li chato, erian loujado en vilo, encò de persouno qu'avien de grands oustau, o encaro dins d'oustau qu'èron louga à si prouprietàri pèr acò. E ansin, à vèspre, arrengueirado dos pèr dos e acoumpagnado de la survihanto, anavian à nòsti dourmitòri. L'endré ounte ai dourmi lou mai long-tèms, carriero Santo Dóufino, èro un ancian oustau de noutàri, un oustau noble, em'uno court interiouro. E me souvene d'un ivèr qu'avié fa uno grosso fre qu'avié jala li coundu de l'aigo ; pèr se refresca la caro, fasian foundre la nèu sus li radiatour dóu caufage. Me ramente tambèn di moumen d'estrambord, chatouno jougarello qu'erian, e di batesto emé li traversin, que la survihanto, ausènt nòsti cacalas, arribavo à la lèsto, e que tre qu'intrado sus lou «  prat bataié », la calamo revenié...

Mai li plus bèu souveni que n'en garde, es qu'amé tres o quatre chato, coume iéu afougado de pouësìo, quouro tóuti devian dourmi, davalavian sènso brut pèr uno porto bèn escoundudo, dins uno croto sourno e founso qu'avian un pau arranjado pèr n'en faire noste recàti secrèt. Aqui, assetado sus de plot de bos, rousigavian quàuqui bescue adus de nòstis oustau, e à la lusour trantaianto d'uno candelo, legissian de pouèmo ! Pièi, quand la som nous prenié, anavian nous ajassa, sènso brut, en s'escleirant de nòsti làmpi de pocho.

Lou dijòu après-dina, nous menavon barrula. I'avié quàuquis endré requist dis alentour d'Ate, qu'à la fin couneissiéu coume ma pòchi : lou valoun de Róusaliero, la routo de Buous o encaro de Sivergo, o la mountado de la Cucurouno, e encaro la capello de Santo Ano, eilamoundaut sus la colo que tresploumbo lou Calavoun...Aqui poudian courre, sauta, canta, cacaleja tout noste sadou !

Champeirave toujour qàuque bouquetoun de flour pèr bouta sus ma taulo de niue, dins un encrié vuege que me servié de vas.

Me ramente encaro, sabe pus en quento annado, i'aguè uno esclùssi toutalo de soulèu e que li proufessour nous faguèron mascara de tros de vèire emé de candelo, e nous menèron eilamoundaut sus la colo Santo Ano pèr vèire l'espetacle grandaras de la luno que rousigavo pau à cha pau lou soulèu, l'oumbro que se fasié alentour de nàutri, li chin que japavon de la pòu ; quàuqui minuto de sournuro, pièi lou soulèu que s'entournavo mai, de pichot rai en pichot rai .

Me souvene perèu dóu proufessour de chimìo que l'avian escai-nouma Tintin ; un jour que fasié sa leiçoun emé de mesclun chimi sus lou releisset, sabe pas ço que se passè, mai subran lou mesclun se boutè à bouli, à tuba, emé uno moufo blancasso e espesso que sourtié de la cournudo, e éu, desvaria, qu'agantè tout acò pèr lou garça deforo en repepiant : «  H2SO4 » « H2SO4 »...d'efèt, uno óudour de soupro s'espandissié aqui dedins qu'èro pas de dire...

E quàuquis annado passèron coume acò, come d'uiau, de la rintrado di classo au mes de Jun ounte se debanavo la destribucioun di prèmi dins la court d'ounour coumoulo de mounde.

Fuguè dins aquélis annado de pensioun que de chatouneto venguère jouvènto e que visquère li gràndis amista e li dous treboulèri dóu cor...

Pièi, mi gènt aguènt muda si catoun, poudiéu aganta lou càrri que fasié l'acampage dis escoulan, e fuguère en miejo-pensioun pèr li dos darnièris annado.

Ai-las ! Noste vièi «  bahut » fuguè arrasa e n'en bastiguèron quatecant un nòu, moudernita óublijo !

E revese encaro nosto proufessour d'alamand que d'escoundoun plouravo quouro coumencèron de derraba lis aubre...èro tóuto uno vido que s'arrestavo aqui.

                                                                                       Michello