samedi 8 octobre 2022

Lou journalet dóu Pont de Garanço N°112: «Vaqui la rintrado, fidèu e que mai plen d’estrambord! » Setèmbre 2022

 

 

     

      Bord qu’es la rintrado, vaqui un pichot tèste sus l’instrucioun primàri dins li campagno à la debuto dóu regne dóu Rèi Louis- Felipe dins lis annado de 1830.

 

  Sian counfoundu de l’ignourènci dis istitutour à n’aquelo epoco. Dins lou cantoun de Belpech dins l’Audo,  que coumprèn douge coumuno, i’a que quatre istitutour e sus li quatre, tres soun ignourènt. Dins la Dourdougno, la majo-part soun sènso brevet e pas capable de subi l’èisamen. Li di Lando coumprenon pas ço que legisson : Quàuquis un meme sabon pas legi nimai escrièure ; soun escolo es soulamen un gardienage. Quant à l’ourtougràfi, n’en fau pas parla la majo part dóu tèms.

D’aiours, i’a ges d’escolo l’ivèr. Au proumié rai dóu soulèu, tout fugis, tout s’escampiho. De-que devèndra lou mèstre abandouna de sis escoulan ? L’escolo es pèr èu qu’un acessòri , un travai apoundu à un autre. Forço soun lauraire, masié, ràfi. D’àutri soun escloupié, courdounié e travaion pendènt la classo. D’àutri soun cabaretié. L’escolo, lou cabaret, la famiho, tout tèn à la fès dins la memo chambro. Li mai urous soun secretàri de la coumuno, d’àutri soun clerc e chantre (cantaire) à la parròqui. Es pas rare de vèire la classo s’arresta pèr un enterramen, pèr un maridage, pèr uno voulado de campano à souna, car bedèu, chantre, sounaire de campano, tout acò fasié qu’un dins certan vilage.

Forço institutour fan noun soulamen sa cousino dins la classo, mai ié couchon amé sa famiho. De-mai, lou mèstre, pèr utilisa la calour di bèsti, fan la classo dins l’estable ; d’àutri -fès, es dins granjo umido, dins di mèmbre basso, dins di croto ; quàuqui fès, dins un liò de cent vint pèd carra, que se i’acampon dusqu’à quatre vint estudian que soun asseta sus la terro vo sus lou pavamen.

 

                                   Tèste de Bouchet-Cadart (1889 Traducioun en prouvençau pèr li sòci dóu Pont de Garanço

 

 

              Vedeno 

 

Siéu pas de Roumo, nimai  d’Ateno,

Siéu de Vedeno

Siéu nascu  entre Sant Ano

E la plano,

Au mitan di Roucas Blanc

Dóu Chivau Blanc.

 

Èu moun paire, Alincantin

Lest e couquin,

Elo, ma Maire, brun andalouso

Fort jalouso,

Soun vengu d’un païs luenchen

Per èstre Vedenen.

 

L’ai di siéu pas Rouman, ni Atenen

Siéu Vedenen.

D’aquéli nacioun ai l’esperiènci,

La sciènci,

Coume simbole lou cèu de Prouvènço

E l’esperanço

 

Ma patrio, o Vedeno,

T’ame mai

Que Roumo o Ateno ;

Saras à jamai

Pèr iéu, mai li mièi

Sciènci e jouvènço, cèu,

O Vedeno ! ma patrio…

 

Pichoto patrio moun bèu païs,

T’ame tant que moun cor

Canto à bouco pleno,

Glòri, glòri , à  moun VEDENO !

 

                          Pouèmo de moun Ouncle Michèu Botella

                                        Chantal

 

                              Gabriela Mistral



 Lou 12 de Juliet, fuguère counvidado à-n-uno poulido fèsto ourganisado pèr la coumuno de Bedarrido e l'assouciacioun

« Parlaren Bedarrido » ; s'agissié d'aculi uno pichoto chourmo de gènt que venien dóu Chili. Mai perdequé à Bedarrido ?

Lucila de Maria del Perpetuo Saccorro Godoy Alcayaga nasquè lou 7 d'Abriéu de 1889 dins un vilage dóu Chili ; lou paire d'aquelo chato qu'èro istitutour abandounè sa famiho quouro la pichoto avié que tres an.

Aguè alor uno vido dificilo e pauro ; pousquè pas toujour ana à l'escolo. A quatorge an travaio coume ajudo-istitutriço, pièi ensignarello dins un rode rurau ; escriéu tambèn dins un journau de tèste sus l'educacioun di femo, sa coundicioun, subre-tout pèr li mai pauro, e la maternita ; escriéu perèu de

pouèmo e davero un prèmi en 1909 à Santiagò emé soun noum « de plumo » : Gabriela Mistral, noum coumpausa emé li pichot noum e noum di dous pouèto qu'amo lou mies : Gabriela d'Anunzio e Frederi Mistral. Avié quinge an quouro descurbiguè l'obro de Mistral revirado en Espagnòu dins uno biblioutèco.

Fuguè pivelado pèr sis escri ; es alor que coumencè de publica uno revisto pèr li femo, batejado «Mireya ».

Venguè mant un cop dins lou miejour ; à Marsiho en 1925, à Bedarrido en 1928, pièi à Niço en 1932 ; dins si pouèmo, canto si souveni de Prouvènço, subre-tout, ço que la pivelavo : li cigalo e lou Rose.

Fuguè mandado au Meissique pèr lou menistèri de l'educacioun pèr crea uno biblioutèco escoulàri ; de retour dins soun païs, daverè lou grade academi de proufessour d'espagnòu à l'universita.

Faguè encaro un fube de viage, de counferènci dins mant un païs : Estat Uni, Éuropo, Americo latino, Brasil, Argentino, entre 1925 e 1936, obro pèr la cououperacioun  internaciounalo, fai de counferènci dins lis universita. Sara pièi noumado Counsul dóu Chili dins mant un païs, e en Franço. Dins un viage à Madrid, fara lou rescontre de Pablo Neruda. Daverara lou prèmi Nobel de literaturo en 1945 ; fuguè la proumièro escrivano d'Americo latino à lou reçaupre.

Defuntè lou 10 de Janvié de 1957 à Nou-Iorque ; soun cors fuguè entourna au Chili ounte se faguè tres jour de dòu naciounau.

Dins si viage en Franço croumpè un oustau à Bedarrido « La vila Sant Louvis » ounte ié venguè proun souvènt. Es pèr acò qu'aquelo delegacioun de Chilian venguè au nostre, dins si piado.

Fuguè uno poulido fèsto, forço esmouguènto e clafido d'amista ; avien adus uno quitarro e nous cantèron

de pouèmo de Gabriela Mistral. Après lou got de l'amista e l'escàmbi de presènt, anèron se reculi davant la vila Sant Louvis.

Garde un bèu souveni d'aquelo pichoto fèsto, souto li gràndi platano de l'escolo de Bedarrido, emé lou

rescontre amistadous de dous païs forço aluencha, mai raproucha pèr ounoura uno bello persouno.



Se pòu dire que fuguè uno bello astrado pèr uno chatouno que fin finalo se faguè souleto e que coumencè sa vido coume ajudo dins uno escolo pèr feni proufessour d'universita e Counsul , recoumpensado pèr un prèmi Nobel de literaturo, ! Osco !

 

                                                          Michello

 

 

                               La crounico de l'estiéu....

 

 

Qunto calourasso !

Sian encaro qu'au mes de Jun, lou 18, e fai mai caud qu'au mes d'Avoust. E' mé' cò i' a un vènt caud que boufo e que sèco tout, e coume i'a proun de tèms qu'a pas plóugu, tout ei se coume de braso ; crese que ié sian, dins lou pàti !

Li cigalo, aquest an, an coumença de canta d'ouro, à l'entour dóu 8 de Jun ai ausi li proumiero.

I'a tambèn agu li proumié fìò, dins lou despartamen dóu Var, e li proumié mort, de gènt dins l'age que se soun pas mesfisa de la calourasso : un l'an trouva mort sus sa servieto ounte s'èro alounga sus la plajo, en plen soulèu à dos ouro dóu tantost, e l'autre belèu idroucuta, s'ei nega ounte l'aigo ei gaire founso.

22 de Jun : O, queto benuranço ! a plougu aquesto niue ! o, èro pas uno grosso plueio, mai aura fa un pau de bèn à la vegetacioun.

Se parlo mai dóu Couvide que recoumenço, à ço que parèis, à varaia e manda de gènt à l’espitau. I’a tambèn la variolo dóu singe, e acò vai mai endrudi li marchand de vacin....

24 de Jun : Aquesto niue e adematin a enfin plougu ! coume fasié de bèn de vèire toumba d’aigo ! mai la terro èro talamen seco qu’acò se counèis pas.

9 de Juliet : Lou mistrau boufo mai despièi tres jour e acò empacho pas la calourasso. Fau se mesfisa di fiò que rabinon tout, n’i’a’gu quauquis un dins li despartamen dou Gard e dins li Bouco dou Rose, à-n-Arle e au Martegue. Tout acò fai pòu.

 

La castagno tubo dins lis espitau ; li medecin soun maucountènt dis idèio dóu nouvèu menistre de la

santa. E d’aquéu tèms lou couvide countunìo de varaia....

Sian vuei lou 20 de Juliet e la calourasso ei toujour aqui que nous aclapo e lou fiò que devouris tout de pertout. La semano passado, crese qu’èro lou dijòu en fin de journado, ère en trin d’arrousa mi quàuqui pèd de poumo d’amour e de bledo, quouro subran, aussant la tèsto veguère que lou cèu s’èro tout

ennivoula, mai dóu coustat dóu couchant, lou cèu èro rouge coume jamai, e dins l’èr se sentié un pau de fum...Un vesin que venié de travessa Avignoun nous diguè que i’avié lou fiò dins la Mountagneto e que sus Avignoun plouvié de cèndre. Avèn sachu, l’endeman qu’èro lou trin qu’avié bouta fiò, uno belugo gisclado dóu fretadis di rodo sus lou camin de ferre caud e toumbado dins la bauco, n’en fauguè pas mai.

Lou fiò a devouri mai de 1500 eitaro de bos e se n’ei manca de gaire pèr que vèngue crema l’abadié de Sant Michèu de Ferigoulet. Quet malur !



Pèr parla d’aurre, aièr de vèspre ai vist passa sus moun camin un pichot eirissoun qu’anavo dins moun jardin ; fau saupre qu’à l’ouro d’aro li fau proutegi bord que riscon de desparèisse à l’encauso de tóuti li salouparié que d’ùni emplegon dins li jardin vo li champ ; es de bestiàri pamens bèn utile pèr nous ajuda au jardin e nous apara de destrùssi coume li limaço. Ié fau leissa dins un rode tranquile un pau d’aigo pèr que poscon bèure, amé la calourasso n’an tambèn besoun ! Ai vist perèu contro la muraio de l’oustau, un parèu de luseto ! d’acò tambèn se n’en vèi plus gaire !



11 d’Avoust : rèn de nouvèu : toujour la calourasso e lou fiò. Me dise que se li causo countunion coume acò, anan tóuti crema ; la Franço brulo ! La meteò a pamens anouncia de plueio à coumta de la fin de semano ; fau espera que n’en toumbara proun pèr arresta tóuti aquéli fiò.

14 d’Avoust : enfin la plueio ! Adematin a fa uno bono chavano, e tout aro avèn agu encaro uno raisso em’un ventaras dóu diable, semblavo qu’anavo tout empourta.

Emé la calourasso, despièi quàuqui jour ai remarca que i’avié plus gaire de courrènt dins lou canau, e que l’aigo venié verdasso ; just davans iéu, ai vist un clot de planto subroundado que fasié flouteja si lòngui fueio, belèu l’erbo di frisoun... mai ai ges vist de flour à la surfàci de l’aigo ; ço que vese tambèn, es de courdounié, aquélis aragno d’aigo que marchon sus l’aigo, e coume lou disié poulidamen Mistral, sèmblo que tiron lou lignòu. Li galinastro vanegon en piéutant, s’enchaion de la calourasso, l’aigo ei toujour fresco, sourtido dóu gourg de la Font de Vau-Cluso, s’ei bèn un pau caufado en routo, mai rèsto encaro proun fresco.

Aquest an li liéume e la frucho se soun amadura en avanço : avèn davans l’oustau uno grosso figuiero qu’ei pas coume aquelo de Vau-Cluso, elo bèu tout l’an tout soun sadou, a lou pèd dins l’aigo ! Adounc aquelo figuiero d’abitudo amaduro si fru dins la segoundo quingeno d’Avoust ; aquest an avèn tasta li proumiero à la fin de Jun ! Ei coume li poumo d’amour, aquest an avèn coumença de li manja à la fin dóu mes de Jun, que d’abitudo li proumiero se manjon au mies dins la proumiero semano de Juliet.

22 d’Avoust : La semano passado avèn agu uno grosso chavanasso, emé d’aigo que n’en toumbavo à bro,

mai la terro èro talamen seco que poudié pas béure. L’erbo pamens coumenço un pau de reverdeja.I’a d’endré, coume à Paris e Marsiho qu’an agu d’inoundacioun ; toumbavo talamen d’aigo que poudié plus s’escoula, tout estènt talamen betouna. E à Mount-Pelié, lou ventaras emé la plueio empourtavon tout ; un vertadié delùvi.

L’autre jour ai vist uno galinastro emé si pouletoun, gaire mai gros qu’uno nose, tout negre ; seguissien sa maire que piéutavo pèr li faire veni. Vese tambèn souvènt uno maire canard emé si sièis anedoun que soun aro quasimen tant gros qu’elo, reston de bèu moumen aqui davans, souto la figuiero.

25 d’Avoust : dins quatre mes saren à Nouvè ! belèu que fara pas tan caud...

Mai pau à cha pau la calour demenis, li niue soun un pau mai fresco, sian pas tant aclapa. Mi plant de poumo d’amour coumençavon de seca : ai coupa tout ço qu’èro malaut e coumençon mai de flouri e reverdeja sus li branco groumando : aurai belèu de fru tardié, basto, se jalo pas trop lèu ! (senoun n’en farai de counfituro emé de limo, qu’acò es bèn goustous) mai li plant de merinjano fan la bèbo, soun en trin de seca, aleva d’un qu’es belèu un pau à l’oumbro d’un clot de roumanin proun gros. Marrido annado pèr li jardin !

L’autre jour, moun ome vouguè carga soun capèu de paio qu’èro resta deforo, à la sousto sus la terrasso ; equeto souspresso ! dedins, i’a un gros coucoun marroun que fai bèn si cinq centimètre de long, soulidamen accrouca à la paio ; me sèmblo que déu èstre lou d’un d’aquéli gros parpaioun que ié dison pavoun de niue ; n’aviéu déja’gu un i’a d’acò quàuquis annado, sus lou pege d’un rousié.



E vaqui, sian lou 31 d’Avoust ; deman anan coumença Setèmbre, e acò douno l’espèr d’aguè lèu feni emé la calourasso.

Adematin , i’a’gu un pichot terro-tremo ; ai ausi pèr dous cop un brut sourd e en meme tèms ai senti lou sòu que vibravo ; siéu lèu sourtido pèr vèire d’ounte acò venié, mai l’ai pas coumprès tout de suito, ai agu pòu que quaucarèn siegue toumba de la téulisso amor que i’avié dous ome que ié travaiavon ; an tambèn ausi e senti lis espóussado. Avèn sachu après ço que s’es passa.

5 de Setèmbre : Toujour ges de plueio ! avien anouncia de chavanasso espetaclouso, mai avèn agu que quatre gouto d’aigo.

Mounte a passa la plueio ?

7 de Setèmbre : Es enfin arribado aquesto niue, la plueio ! L’ai ausido, sus la téulisso, pamens fasié gaire de brut, uno bono raisso, fino, que la terro bevié à flour e mesuro, bonur !

 

                                                          Michello

 

Aucun commentaire:

Enregistrer un commentaire