Lou journalet dóu Pont de Garanço
N°119: « Au printèms, bon-jour lis escapado !»
Abriéu 2023
Gramaci à Jano-Marìo e à Andriéu pèr aquesto poulido foto de soun rousié, meravihouso bèuta de la naturo qu’encanto nòsti cor à la sourtido de l’iver :
« Quouro me pren dins si bras,
Me parlo tout bas, vese la
vido en roso …»
Edith Piaf
Digo-me Papet !
Papet, m’as proumes de me
douna l’esplicacioun sus la multiplicacioun di quatre noumbre counsecutiù.
Coume vai que pèr trouba lou noumbre 6x7x8x9 + 1 sufis de faire lou calcul 6 x
9 + 1 e ansin afierma qu’es lou carra de 55. N’en siéu encaro esberluga. Siéu
segur que toun ajudo me vai permetre d’esclargi aquel mistèri.
Moun pichot, vau ensaja de
rèndre aquelo demoustracioun
la mai claro poussiblo.
n(n+1)(n+2)(n+3) + 1 se póu escriéure :
n(n+3)[(n+1)(n+2)] + 1 mai tambèn :
n(n+3)[n(n+3 - 1) + (n+ 2)] + 1, ço que
douno en desvouloupant :
n(n+3)[n(n+3) + 2] + 1 = [n(n+3)]2
+ 2n(n+3) + 1
Aqui, se póu recounèisse l’ identita remarcablo seguento :
x2 + 2x + 1 = (x + 1)2 amé x = n(n+1)
Amé aquesto ajudo, óutenent lou resultat que t’ai douna :
n(n+1)(n+2)(n+3) + 1 = [(n(n+3) + 1]2
e ansin podes anouncia sènso forço calcul lou resultat.
Vesen, papet, s’ai bèn coumpres. Pèr
calcula pèr eisèmple 30x31x32x33 +1, fai soulamen lou calcul 30x33 + 1 e trobe
alor qu’es lou carra de 991.
Vese qu’as bèn coumpres. Te
benastrugue e te souvete uno bono journado en coumpagnio di matematico. Pèr t’óucupa un pau l’esperit, poudras ensaja de trouba un
biais simple pèr calcula la valour di noumbre 4x5x6 :(4+5+6) pièi
6x7x8 : (6+7+8) vo encaro 7x8x9 :(7+8+9). Vèiren alor que lou
resultat es un noumbre entié se e soulamen se lou proumié vo lou darrié es un
multiple de tres.
À bèn-lèu moun pichounet!
Lou
papet Michèu
Abriéu !
Deman,
lou proumié d'abriéu !
Sian
bèn au printèms, i'a de flour tant que vos, lou jardin, la naturo, tout es en
aio, mau-grat la secaresso que fai que coumença...Tout aro, veniéu just de
rintra dóu jardin quouro regardant pèr la fenèsto vese giscla d'aigo conto li
vitre ; sus lou cop ai cresegu q'èro l'arrousage que s'èro mes en marcho tout
soulet, mai me siéu lèu avisado qu'èro uno raisso, à la subito, e qu'a pas
dura, e me siéu di qu'èro toujour lou tèms
de
Mars, quouro nivo, quouro clar....
Dins gaire de tèms, s'acò countunio coume
acò, l'aigo defautara ; la fau espargna, e nautre avèn pas espera pèr acò.
L'aigo que sèr pèr lava li liéume, l'ensalado, la jite pas , la vueje dins un
ferrat, coume l'aigo de la doucho avans qu'arrivèsse caudo se n'en degaio forço
; alor au nostre la fasèn raja dins un ferrat e touto aquelo aigo espargnado
ser pèr li coumoudita ( lou privat o cagadou, s'amas miés). Ai vist qu'à
Perpignan van faire un roumavage pèr la faire veni, aquelo aigo, van ana prega
Sant Gauderique, patroun di païsan.
Aquéu
Sant a la renoumado de faire veni la plueio quand li païsan n’an besoun. Se
conte que se boutavo d’ageinoun pèr prega chasque cop qu’entendié souna
l’angelus, e acò ounte que siegue ; un jour, lou campanié, pèr se trufa d’éu,
lou vesènt travessa un riéu, sounè li campano, e lou bon sant se boutè d’ageinoun
pèr prega, dins l’aigo ; mai i’aguè un miracle, l’aigo s’enanè en leissant la
plaço à de sablo.
Nautre avèn Sant Gens, e de segur lou faudra ana prega pèr que nous mando un pau de plueio. Mèfi ! lou loup es aqui que s’aprocho....I’a gaire de tèms vous aviéu di que de loup èron vengu dins uno prouprieta toucant Ate pèr tua de cabro ; i’a quàuqui jour, se n’es vist à Touloun, dins la vilo, e adematin
ai
vist sus la telaragno que n’i’a uno chinaredo dins lou pargue di Calanco,
toucant Marsiho ; i’a un garde que vanego pèr esplica i barrulaire coume faire
pèr pas li desranja, aprenon tambèn acò is enfant, fau pas agué pòu mai èstre
mesfisènt. Es verai que la presènci dóu loup fai pòu, mai dison que despièi un trentenau
d’an qu’es revengu au nostre, lou loup s’es jamai ataca is uman. Lou loup es
lou predatour naturau dóu gros gibié coume li porc senglié, e acò pòu ajuda pèr
que n’i’ague pas tant à faire de degai dins li jardin.
Anan pousqué mai canta coume cantavian quouro èrian pichot : « Espacejan-se, dins li bos, tant que lou loup ié sara pas ; loup ié siés ?... »
A
prepaus de bèsti, en Corse, an descurbi un cat-reinart qu’aquéli bèsti avien
despareigu. N’an coumta seige ; soun rous e gris raia. An de dènt mai grosso
qu’aquéli di cat doumesti. Soun predatour ( lou soulet !) es l’aiglo reialo.
E coume sian à parla de bèsti, vese souvènt dins moun jardin, un gau feisan ; s’ausis avans de se faire vèire, an un crid bèn particulié. L’autre jour es vengu emé la galino feisano : an barrula un bon moumen dins lou jardin pièi an despareigu. Belèu qu’an trouva un rode tranquile pèr nisa.
Ai legi sus la telaragno que dóu coustat de Nanto i’a un ome qu’a recampa au siéu mai de quatre cènt bèsti eisoutico : serp, tartugo, un parèu de croucoudilo ( éli soun dins soun saloun !) lis a bateja « Ali » e « Gator ». A tambèn de gros escourpioun nègre e d’aquélis gròssis aragno pelouso e verinouso, li migalo.
I’a forço gènt que croumpon de bèsti quouro soun pichoto pièi après, quouro vènon grosso, li podon plus garda, alor lis abandounon, éu li recampo. Es lou cas d’aquéli tartugo d’aigo ( de Flourido) que soun jitado dins li ribiero e coume soun manjo-car, fan despareisse un fube de bèsti que vivien aqui i’a
tambèn lis esquirròu gris que li gènt croumpavon dins de magasin pèr li garda au siéu pièi quouro li poudien plus garda, li bandissien dins la naturo, e fau saupre qu’ aquélis esquirròu recaton li langasto que carrejon la malautié de « Lime ». Fau bèn reflechi avans de croumpa de bèsti eisoutico, e es la memo causo pèr li planto.
Michello
Li granouio !
En aquesto sesoun, li granouio fan si « coua » tout lou sanclame dóu jour, d’àutri la niue, e n’i’a de pertout, estènt que sian en ribo de Sorgo, e que i’a d’aigo. ;avèn uno pichoto mueio qu’avian facho nemé nòsti felen, e chasque printèms vesèn reveni li granouio : griso-verdasso em’uno rego bèn verdo au mitan de l’esquino, passon si journado au soulèu sus lou releisset, e quouro quaucun s’aprocho, cabusson dins l’aigo ; se vèi alor plus que lis iue que t’espinchon de dessouto uno fueio. Leva d’acò, lou jardin es treva pèr de pichòti granouio verdo que sauton de pertout. N’i’a dins li gorgo, souto li vas de flour, e n’ai meme trouva uno dins lou tuièu de l’arrousadou, lou tapavo ! N’avèn agu dins l’oustau, uno s’èro enfusado sabe pas coume dins lou sifoun de la bagnadouiro, e, fasènt si coua, acò restoutissié e te fasié un chafaret d’infèr ! Fin finalo, i’a que de grapaud que vese plus, i’a proun de tèms que n’ai plus vist, pamens amariéu bèn de n’avé dins lou jardin pèr manja li limaço e cacalaus que me degaion li frago e lis ensalado.
Li
granouio soun d’anfibian, coume li grapaud, e n’i’a , o pulèu n’i’avié mai de
tres milo espèci de par lou mounde, e despièi lou siècle 20 èn, n’i’a forço
qu’an despareigu pèr dos resoun : n’i’a que soun manjado, e d’autre que servon
^pèr lis esperiènci.
Li granouio soun pas tóuti manjadisso. Li larvo di granouio soun de tèsto d’ase ; soun fa pèr passa la debuto de sa vido dins l’aigo ; an uno pichoto tèsto redouno que se perloungo pèr uno cò, an pas de dènt mai uno meno de maisso cournenco e podon manja d’augo. Pau à cha pau fan sa mudo : se ié vèi d’en proumié de pichòti pauto de darrié, pièi lis autre, la cò desparèis e la tèsto d’ase se mudo en uno granouio pichouneto que vèn pièi manjo-car.
La
fecoundacioun es esterne e se debano dins l’aigo : la granouio fai si capelet
d’iòu e lou mascle qu’a escarlimpa sus soun esquino fai toumba sa semenço sus
lis iòu pèr li fegounda. Dins d’ùnis espèci de granouio, lou mascle carrejo lis
iòu tant qu’espelisson pas. Dins d’àutris espèci, i’a ges de babo : li pichot que
naisson soun déjà fourma coume de granouio menudeto, e d’àutri granouio an de
pichòti dènt e podon manja de pichot mamifèr. Li granouio an besoun de viéure
ounte i’a d’aigo, tant pèr se nourri que pèr se
reproudurre.
E pèr
acaba ma dicho sus li granouio, vaqui quàuqui vers dóu grand pouèto Fabre, lou
« Felibre di tavan » :
Michello
De
vèspre, quand en plen la luno dono
Dins
la palun e si canèu,
Quand
li sause fielon de nèu
Sus
la tèsto di courbadono,
Dequé
barjas, granouio, au mes d’abriéu
Lou
pitre au fres sus lis erbo dóu riéu ?
O
vèntre fla de figo pecouleto,
O
closco esquichado en cruvèu
Que
n’a quàsi ges de cervèu
Pèr
ameloun ; o verdouleto,
Mourre
breca, dequé barjas ansin
Aro
que dor lou passeroun sausin ?
Bré-ké-ké-ké,
respondon li granouio,
Ço
que barjan, dins li fangas,
Demando-lou
dounc, bedigas,
A
l’espino-bè que fourfouio
Dins
li creissoun (...)
Jan-Enri
Fabre ( li granouio)
L’eiminado
« Quant fai ta vigno ?
tres eiminado. »
Lis ancian païsan, quouro parlavon de la
surfàci de si vigno, utilisavon coume unita, l’eiminado qu’es un espàndi de
terro que se pòu ablada amé uno eimino de blad, que segound li
regioun varaiavo de 670 à 700 mètre carra
Andriélou
Aucun commentaire:
Enregistrer un commentaire